Η μουσική αντεπιτίθεται: Η παραγωγή της αντιπολεμικής όπερας του Σεργκέι Προκόφιεφ, που βασίζεται στο “Πόλεμος και Ειρήνη” του Τολστόι, είναι μία έκκληση για ειρήνη.«Πάλι πόλεμος. Και πάλι πόνος, για κανέναν απαραίτητος, εντελώς αναίτιος. Πάλι εξαπάτηση, πάλι αποβλάκωση και κακοποίηση του λαού». Αυτά τα λόγια έγραψε ο Τολστόι το 1904 αναφερόμενος στον ρωσοϊαπωνικό πόλεμο που είχε ξεσπάσει εκείνη την εποχή. Ο Τολστόι, άλλοτε αξιωματικός, είχε γίνει ένθερμος ειρηνιστής.

Αυτό ακριβώς το απόσπασμα επέλεξαν οι συντελεστές του «Πόλεμος και Ειρήνη», μιας όπερας του Σεργκέι Προκόφιεφ βασισμένης στο ομώνυμο μυθιστόρημα του Τολστόι, για την πεντάωρη παράστασή τους στην Κρατική Όπερα της Βαυαρίας. Πρόκειται για μια υπερπαραγωγή, όχι μόνο επειδή απαιτεί μία τεράστια στελέχωση από μουσικούς (70 ρόλοι μόνο στο σολιστικό μέρος), μία πρόκληση για κάθε θέατρο, αλλά και επειδή ως σκηνοθεσία του πολέμου της Ρωσίας κατά της Ουκρανίας, αποτελεί μια ιδεολογική σχοινοβασία, την οποία όμως οι δημιουργοί εκτελούν με δεξιοτεχνία. Η παραγωγή γίνεται έτσι μια φλογερή έκκληση για ειρήνη και ελευθερία. Η ημερομηνία της πρεμιέρας ήταν συμβολική: 5 Μαρτίου, η ημέρα κατά την οποία πέθαναν πριν από ακριβώς επτά δεκαετίες, το 1953, τόσο ο Προκόφιεφ, όσο και ο δικτάτορας Ιωσήφ Στάλιν.

Στο Μόναχο συμμετέχει ένα κορυφαίο διεθνές σύνολο, με επικεφαλής τον μαέστρο Βλαντιμίρ Γιουρόφσκι, γενικό μουσικό διευθυντή της Κρατικής Όπερας της Βαυαρίας, και τον σκηνοθέτη Ντμίτρι Τσερνιακόφ, δύο εξέχουσες μορφές της ρωσικής κουλτούρας των τελευταίων δύο δεκαετιών, που δραστηριοποιούνται σήμερα σε υγιή απόσταση από το Κρεμλίνο. Το ξέσπασμα του πολέμου στις 24 Φεβρουαρίου 2022 οδήγησε τους δημιουργούς στα όρια της απελπισίας και το έργο στα όρια της αποτυχίας. Παρ' όλα αυτά, ολόκληρη η ομάδα αποφάσισε να ρισκάρει με το «Πόλεμος και Ειρήνη» – ακριβώς από αίσθημα ευθύνης και δέσμευση στην τέχνη ως μορφή κοινωνικής τοποθέτησης – ειδικά σε περιόδους πολέμου.

«Voina i mir» – τι κάνει ο πόλεμος τον κόσμο

Το τετράτομο μυθιστόρημα του Τολστόι αποτελεί σημείο αναφοράς όχι μόνο της ρωσικής, αλλά και της παγκόσμιας λογοτεχνίας. Ο τίτλος μπορεί επίσης να μεταφραστεί ως «Ο πόλεμος και ο κόσμος» ("voina" σημαίνει σαφώς πόλεμος, αλλά η ρωσική λέξη "мир", φωνητικά "mir", έχει τη διπλή σημασία "ειρήνη" και "κόσμος") – όπως ήταν η αρχική πρόθεση του Τολστόι. Αν έπρεπε να επιλέξει ένα νόημα σήμερα, σίγουρα θα επέλεγε το δεύτερο.

Στο έργο ο συγγραφέας αναλύει τη φύση της βίας – εκείνη την εποχή υπό το πρίσμα της γαλλικής εισβολής στη Ρωσία το 1812 – που καταστρέφει τον ειρηνικό κόσμο, κάνει τους ανθρώπους να υποφέρουν. Ο κόσμος δεν μπορεί να αλλάξει με τη βία, σύμφωνα με την εξαιρετικά επίκαιρη δήλωση του Τολστόι. Ο Σεργκέι Προκόφιεφ πάλι έγραψε την όπερά του κατά την εισβολή του Χίτλερ στη Σοβιετική Ένωση το 1941. Αν και ο συνθέτης αναπόφευκτα συμπύκνωσε το έργο-μαμούθ του Τολστόι σε μία πιο «εύπεπτη» εκδοχή, ο ειρηνικός κόσμος παραμένει ως κεντρική ιδέα, αντιπαραβαλλόμενος με τη βαριά, μονοδιάστατη πραγματικότητα του πολέμου.

Ο συνθέτης είχε και άλλες σκληρές εμπειρίες: όταν επέστρεψε στη Σοβιετική Ένωση τη δεκαετία του 1930, παρά την επιτυχημένη καριέρα του στη Δύση, για να γίνει «ο νούμερο ένα» συνθέτης της χώρας, ο Προκόφιεφ βρέθηκε στο έλεος του καθεστώτος του Στάλιν. Η απόρριψη όλων των μοντερνιστικών ρευμάτων στη μουσική σήμαινε στην πράξη την απαγόρευση της εκτέλεσης των έργων του. Δούλευε πάνω στο «Πόλεμος και Ειρήνη» για το υπόλοιπο της ζωής του, αλλά δεν κατάφερε ποτέ να δει την τελική εκδοχή του έργου του επί σκηνής.

Για την παραγωγή στο Μόναχο, οι Γιουρόφσκι και Τσερνιακόφ επιστράτευσαν καλλιτέχνες από τη μουσική ελίτ της Ουκρανίας, της Ρωσίας και άλλων κρατών της ανατολικής Ευρώπης, με πρωταγωνιστές τον Μολδαβό Αντρέι Ζιλιχόφσκι και την Ουκρανή Όλγκα Κουλτσύνσκα, η οποία επικρίθηκε από κάποιους λόγω της συμμετοχής της σε μια υποτιθέμενη «ρωσική» παραγωγή, όμως αποφάσισε παρ’ όλα αυτά να συμμετάσχει στο έργο.

Σαν να ερχόταν ο πόλεμος στη Μόσχα

Ο Τσερνιακόφ υιοθετεί μια ριζοσπαστική προσέγγιση: φέρνει τον πόλεμο εκεί που ακόμα θεωρείται πως είναι μακριά – στην καρδιά της Μόσχας. Όλη η δράση, τόσο τα ειρηνικά κομμάτια του πρώτου μέρους της όπερας, όσο και οι βίαιες σκηνές μάχης και δολοφονιών του δεύτερου μέρους, διαδραματίζονται στo Σπίτι των Συνδικάτων, ένα εμβληματικό κτήριο με την Αίθουσα των Κιόνων στο κέντρο της Μόσχας. Οι ήρωες είναι εγκλωβισμένοι εκεί – σαν σημερινοί πρόσφυγες πολέμου, απομονωμένοι από τον έξω κόσμο. Ο Γιουρόφσκι κρατά το υπερμέγεθες σύνολο ενωμένο με μαεστρία, ενώ στη δική του σημερινή εκδοχή του έργου, οι πατριωτικές μαζικές σκηνές που ο Προκόφιεφ είχε κάποτε συμπεριλάβει για να κατευνάσει τη λογοκρισία, καταργήθηκαν.

«Γιατί οι άνθρωποι σκοτώνουν άλλους ανθρώπους;» Αυτό το κεντρικό ερώτημα από το μυθιστόρημα του Τολστόι αιωρείται διαρκώς, δίχως να υπάρχει απάντηση. Αυτό που παραμένει, ωστόσο, είναι ένα μίσος για τον πόλεμο που θεριεύει από τη μια μουσική φράση στην άλλη.

Αναστασία Μπούτσκο

Επιμέλεια: Γιώργος Πασσάς

ΑΦΗΣΤΕ ΜΙΑ ΑΠΑΝΤΗΣΗ