Γράφει ο δημοσιογράφος Ευθύμιος Χατζηϊωάννου.

Το «κακό μάτι» και τα μέσα αποτροπής και αντιμετώπισης των αρνητικών επιδράσεων του «ματιάσματος».
 
Η πίστη του ανθρώπου στην βασκανία και στο κακό που προκαλεί, όπως και στο γνωστό «ξεμάτιασμα», που είναι πολύ διαδεδομένο και σήμερα, ως αντίδοτο της βασκανίας και των προβλημάτων, που επιφέρει στους ανθρώπους, έχει τις ρίζες της στα πανάρχαια χρόνια, όπως αποδεικνύεται και από τις διάφορες ανά τον κόσμο αρχαιολογικές έρευνες και ανακαλύψεις. Οι υπερφυσικές δυνάμεις με την αόρατη και επιστημονικά ανεξήγητη αρνητική τους εxatzi1111νέργεια και η επίδρασή τους επάνω σε όλα τα όντα, ακόμη και στα άψυχα αντικείμενα, άρχισαν να απασχολούν τον άνθρωπο τουλάχιστον από την 4η χιλιετία π.Χ.. Απόδειξη αυτού είναι, ότι έχουν βρεθεί στην Αίγυπτο κατά την διάρκεια αρχαιολογικών ερευνών αποτροπαϊκά αντικείμενα για μάγια και φυλακτά κατά της βασκανίας, που χρονολογούνται σε αυτή την εποχή. Αν τύχει, λοιπόν, να δείτε δύο μαύρα μάτια ζωγραφισμένα σε κάποιο αρχαίο αγγείο, μην φανταστείτε, πως αποτελούν μια παραξενιά του ζωγράφου ή έστω ένα απλό διακοσμητικό μοτίβο.
Ούτε η γλυπτή απόδοση ενός χάλκινου φαλλού, με πόδια αλόγου και καμπανάκια να κουδουνίζουν από κάτω, έχει να κάνει με κάποιον διεστραμμένο αρχαίο δημιουργό-καλλιτέχνη. Και τα δύο αυτά έργα είχαν ιδιαίτερη σημασία και σκοπιμότητα την εποχή εκείνη, αφού υπήρχε η δοξασία, ότι διαθέτουν αποτρεπτικές ιδιότητες για το βάσκανο μάτι.
Τα ορθάνοιχτα μαύρα μάτια, που βλέπουμε σκαλισμένα συνήθως επάνω ή μέσα σε αρχαία αγγεία πόσης, τα χρησιμοποιούσαν οι συμποσιαστές, ακριβώς για να αποφύγουν το «μάτιασμα». Τα ίδια αυτά μάτια τα βλέπουμε, όμως, ως φυλαχτά και στις ημέρες μας, ή και ως τάματα κρεμασμένα στις εικόνες μέσα στις εκκλησιές μας.

Η έννοια της βασκανίας και οι δοξασίες των ανθρώπων σε διάφορα μέρη του κόσμου

Βασκανία, «μάτιασμα» ή «κακό μάτι» ονομάζουμε γενικά την πεποίθηση, κατά την οποία είναι δυνατό να επηρεαστεί αρνητικά ένας άνθρωπος -ή ακόμη ένα ζώο ή και ένα άψυχο αντικείμενο- εξαιτίας του φθόνου ή μονάχα ενός βλέμματος από έναν άλλο άνθρωπο (πιθανόν και ακούσια). Η διαδικασία αυτή καθώς και οι προτεινόμενοι τρόποι αντιμετώπισής της, διαφέρουν από τόπο σε τόπο, ανάλογα με τα ήθη και τις τοπικές δοξασίες των ανθρώπων. Αν και οι μοντέρνες αντιλήψεις των ανθρώπων δεν παραδέχονται την βασκανία και το λεγόμενο «ξεμάτιασμα», υπάρχουν ακόμα και στην σημερινή εποχή πολλοί, που παραδέχονται την αρνητική επίδραση της βασκανίας στον άνθρωπο. Εκτός των άλλων επικαλούνται ως απόδειξη της ύπαρξης της βασκανίας τα διάφορα ιερά κείμενα της Εκκλησίας μας, η οποία επίσημα την αποδέχεται και προβλέπει συγκεκριμένες ενέργειες και ευχές εκ μέρους των πιστών αλλά και των ιερέων για την αντιμετώπισή της. Καθώς η Εκκλησία δεν αμφισβητείται από την πλειονότητα του κόσμου, τουλάχιστον στην Ελλάδα, και τα ιερά της βιβλία γίνονται επίσημα αποδεκτά ως αναλλοίωτα κείμενα από το Σύνταγμα της Ελλάδας, η βασκανία είναι μια πραγματικότητα στην ελληνική κοινωνία. Όμως η  πίστη στο «κακό μάτι» δεν είναι διαδεδομένη μόνον στην χώρα μας, αλλά και σε πολλά μέρη του κόσμου, όπως στη Μέση Ανατολή, στην δυτική αλλά και στην ανατολική Αφρική, στην κεντρική και νότια Ασία, αλλά και στην Ευρώπη, ιδίως στις μεσογειακές χώρες. Άλλωστε, αναφορές στην βασκανία υπάρχουν και στο Κοράνιο όπως και σε Εβραϊκά ιερά κείμενα (Ταλμούδ, Τανάκ). Στην περιοχή του Αιγαίου, καθώς και σε άλλες περιοχές, όπου δεν υπάρχουν πολλοί άνθρωποι με μάτια ανοικτού (κυρίως γαλάζιου) χρώματος, επικράτησε από τα παλιά χρόνια η αντίληψη, ότι τα ανοιχτόχρωμα (συνήθως γαλάζια) μάτια μπορούν να «ματιάσουν» ευκολότερα. Αυτή η πεποίθηση ίσως έχει τις ρίζες της στο γεγονός, ότι άνθρωποι από σχετικά χαμηλού πολιτιστικού επιπέδου κοινωνίες, όπου δεν ήταν διαδεδομένη η πίστη στην βασκανία (όπως π.χ. οι ξανθοί και με γαλάζια μάτια άνθρωποι από την Βόρεια Ευρώπη), πιθανόν να μην τηρούσαν κάποιους κανόνες καλής κοινωνικής συμπεριφοράς, ή κάποια τοπικά έθιμα, όπως το να μην κοιτά κανείς έντονα στα μάτια αγνώστους ανθρώπους. Έτσι, λοιπόν, στην Ελλάδα και στην Τουρκία επεκράτησε η δοξασία, ότι οι άνθρωποι με γαλανά μάτια «ματιάζουν», γι’ αυτό και επικράτησε η πίστη, ότι τα φυλακτά, που έχουν την ικανότητα να προστατεύουν από το «κακό μάτι», πρέπει να έχουν την μορφή γαλάζιων ματιών.

Η βασκανία στα αρχαία χρόνια

Η αρχή της βασκανίας ανάγεται στην Ασία (ιδιαίτερα την Χαλδαία), από την οποία πιθανότατα διαδόθηκε αρχικά στην αρχαία Ελλάδα και στην Ιταλία και στην συνέχεια στις λοιπές χώρες της Ευρώπης. Οι αρχαίοι Έλληνες και αργότερα οι Ρωμαίοι, όχι μόνο πίστευαν στη βασκανία, αλλά φοβόντουσαν πολύ το «μάτιασμα». Εκτός από ορισμένους σκεπτικιστές, οι οποίοι δεν πίστευαν στην βασκανία και αντιμετώπιζαν με ειρωνική διάθεση τους «προληπτικούς», η πίστη στο «κακό μάτι» ήταν ευρύτατα διαδεδομένη και ριζωμένη, όχι μόνο στον απλό λαό αλλά και στα πιο ανεπτυγμένα πνεύματα της αρχαιότητας. Ο Δημόκριτος, ο Αριστοτέλης, ο Πλούταρχος, ο Απολλωνίδης, ο Φίλαρχος, ο Ηλιόδωρος, ο Αλέξανδρος ο Αφροδισιεύς, ο Πλίνιος, ο Βιργίλιος, ο Κικέρων και πολλοί άλλοι αρχαίοι συγγραφείς και φιλόσοφοι παραδεχόντουσαν τη βασκανία. Μάλιστα, τέσσερις από αυτούς, ο Δημόκριτος, ο Πλούταρχος, ο Αριστοτέλης και ο Ηλιόδωρος ασχολήθηκαν με την βασκανία και προσπάθησαν να δώσουν λογική εξήγηση στο φαινόμενο αυτό. Σύμφωνα με τις δοξασίες των αρχαίων, που υπάρχουν, όμως, μέχρι και σήμερα, το «κακό μάτι» μπορούσε να επηρεάσει, όχι μόνο τον άνθρωπο αλλά και ότι άλλο προσφιλές είχε. Τα παιδιά θεωρούνταν τα ευκολότερα θύματα της βασκανίας. Οι Ρωμαίοι είχαν θέσει τα παιδιά υπό την προστασία ειδικής θεάς της Cumina, η οποία είχε ως προορισμό να αποτρέπει την επίδραση του «κακού ματιού». Τα κατοικίδια ζώα ήταν επίσης δυνατό να επηρεαστούν. Ο Βιργίλιος απεικόνισε ως εξής το παράπονο ενός βοσκού, του οποίου καταστράφηκε το κοπάδι: “Nescio quis teneros oculus mihi fascinat agnos” («αγνοώ ποιο κακό μάτι βασκάνει τα αρνιά μου»). Στην Ιταλία η ιδέα της βασκανίας (jettatura) ήταν βαθύτατα ριζωμένη κατά την αρχαία αλλά και κατά την μεσαιωνική εποχή, γι’ αυτό και υπήρχαν πολλές λαϊκές δοξασίες και ιστορίες γύρω από αυτήν..

Η Χριστιανική αντίληψη για την βασκανία

Όπως προαναφέραμε, οι Πατέρες της Εκκλησίας δεν αρνούνται τη βασκανία, την αποδίδουν όμως σε επέμβαση του πονηρού πνεύματος και την θεωρούν έργο του διαβόλου. Εκκλησιαστικοί συγγραφείς ταυτίζουν την βασκανία με τον φθόνο, θεωρούν δε την βασκανία κακή όχι μόνο για τους άλλους, αλλά και για το εαυτό αυτού, που την προκαλεί. Ιδιαίτερο λόγο για την βασκανία έγραψε ο Άγιος Βασίλειος, ενώ και άλλοι άγιοι, όπως ο Άγιος Νικόλαος και ιδιαίτερα ο Άγιος Κυπριανός φέρεται να είχαν ασχοληθεί επισταμένα με το ζήτημα αυτό. Ο Χριστιανισμός αρχικά καταδίκαζε την χρήση των φυλακτηρίων (φυλακτών) κατά του «ματιάσματος» ως δαιμονικό έθιμο και ειδωλολατρικό κατάλοιπο, όμως παρά τις προσπάθειές του, δεν κατόρθωσε τελικά να καταργήσει την χρήση τους. Η ΣΤ’ Οικουμενική Σύνοδος με τον κανόνα 61 είχε ορίσει, μάλιστα, ως ποινή την καθαίρεση για τους κληρικούς εκείνους, όπως και εξαετή αφορισμό για τους λαϊκούς, οι οποίοι έδιναν στις γυναίκες ως φυλακτά διάφορα αντικείμενα, όπως π.χ. δεμάτια από μεταξένια («σηρικά») νήματα, υφασμένα με τρίχες αρκούδας ή και πουγγιά, ως εγκόλπια κατά της βασκανίας. Όμως η πίστη των απλοϊκών ανθρώπων εκείνη την εποχή στα φυλακτά ήταν τόσο μεγάλη, ώστε να αναγκαστεί αργότερα η Εκκλησία να τα παραδεχτεί και να τα καθιερώσει, καταδικάζοντας μόνο τα φυλακτήρια, που είχαν σχέση με ασεβείς ή αιρετικές παραδόσεις, όπως τα Αβραξάς των Γνωστικών ή και εκείνα, στα οποία συγχέονταν χριστιανικές και ιουδαϊκές ιδέες ως σύμβολα ασαφή και μυστηριώδη. Έτσι η Εκκλησία παραδέχθηκε σιωπηλά την ύπαρξη της βασκανίας και καθιέρωσε ειδικές ευχές για την αντιμετώπισή της, απορρίπτοντας ταυτόχρονα με αυστηρότητα οποιεσδήποτε άλλες ευχές και άλλα φυλακτά, που δεν έχουν χριστιανικό περιεχόμενο και δεν εγκρίνονται από αυτήν, θεωρώντας τα, μάλιστα, δαιμονικά και επικίνδυνα.

Η ευχή του Αγίου Κυπριανού κατά της βασκανίας

Παραθέτουμε κατωτέρω ενδεικτικά απόσπασμα από την ευχή της Εκκλησίας μας κατά της βασκανίας (του Αγίου Κυπριανού-3ος μ.Χ. αιώνας, που θεωρείται ο κατ’ εξοχήν προστάτης των Χριστιανών από την μαγεία και την βασκανία), την οποία διαβάζουν οι ιερείς μας  για να αποτρέψουν το κακό από την βασκανία και να βοηθήσουν κάποιον, που πιστεύεται, ότι έχει πέσει θύμα της, να απαλλαγεί από την επίδρασή της.
Κύριε ο Θεός ημών, ο Βασιλεύς των αιώνων, Ο Παντοκράτωρ και Παντοδύναμος, ο ποιών πάντα και μετασκευάζων μόνω τω βούλεσθαι, ο εν την επταπλάσιον καμίνον και την φλόγα την εν Βαβυλώνι εις δρόσον μετάβαλων και τους αγίους σου τρεις παίδας σώους διαφύλαξας, ο Ιατρός και Θεραπευτής των ψυχών ημών, η ασφάλεια των εις σε ελπιζόντων, σου δεόμεθα και σε παρακαλούμεν, απόστησον,φυγάδευσον και απέλασον πάσαν διαβολικήν ενέργειαν, πάσαν σατανικήν έφοδο και πάσαν επιβουλήν, περιέργειαν τε πονηράν και βλάβην και οφθαλμών βασκανίαν των κακοποιών και πονηρών ανθρώπων από του δούλου σου ( τούδε) και ή υπό ωραιότητος ή ανδρείας ή ευτυχίας ή ζήλου και φθόνου ή βασκανίας συνέβη, αυτός, φιλάνθρωπε Δέσποτα, έκτεινον την κραταίαν σου χείρα και τον βραχίονα σου τον ισχυρόν και ύψιστον και επισκόπων επισκόπησον το πλάσμα σου τούτο και κατάπεμψον αυτώ Άγγελον ειρηνικόν, κραταίον, ψυχής και σώματος φύλακα, ός επιτιμήσει και απελάσει απ΄αυτού πάσαν βλάβην, πάσαν πονηράν βούλην, πάσαν φαρμακείαν και βασκανίαν των φθοροποιών και φθονερών ανθρώπων’ ίνα ύπο σου ο σός ικέτης φρουρούμενος μετ΄ευχαριστίας ψάλη σοί’ Κύριος εμοί βοηθός και ου φοβηθήσομαι τί ποιήσει μοι άνθρωπος’ και πάλιν’ Ου φοβηθήσομαι κακά, ότι συ μετ΄εμού ει’ ότι συ εί ο Θεός, κραταίωμα μου, ισχυρός εξουσιαστής, αρχών ειρήνης, πατήρ του μέλλοντος αιώνος. Ναι Κύριε Ο Θεός ημών, φείσαι του πλάσματός σου και σώσον τον δούλον σου από πάσης βλάβης και επήρειας της εκ βασκανίας γινομένης και ανωτέρον αυτόν παντός κακού διαφύλαξον’ πρεσβείαις της υπερευλογημένης ενδόξου Δεσποίνης ημών Θεοτόκου και αειπαρθένου Μαρίας, των φωτοειδών Αρχαγγέλων και παντών σου των αγίων. Αμήν.

Το «ξεμάτιασμα» και τα μέσα αποτροπής και εξουδετέρωσης της κακής ενέργειας του «ματιάσματος»

Όπως αναφέραμε, λοιπόν, από τα αρχαιότατα χρόνια οι άνθρωποι αναζητούσαν διάφορα μέσα για την εξουδετέρωση της αρνητικής ενέργειας της βασκανίας. Στους αρχαίους  Έλληνες αναφέρονται βασκάνια, προβασκάνια, αποτρόπαια, φυλακτήρια, εγκόλπια, περιάμματα, περίαπτα, τελέσματα, στους Λατίνους amuletum, στους Γάλλους amulette, talisman, fétiche, στους Ιταλούς ligature, alligatura κλπ.. Γενικά τα φυλακτά ή φυλακτήρια ήταν χειρονομίες, σύμβολα και χρήση λίθων, μετάλλων, φυτών ή και ζώων, για τα οποία υπήρχε η πίστη, ότι αποτρέπουν την βασκανία. Τα πρώτα «αντιβασκάνια» μέσα βασίζονταν δηλαδή σε χειρονομίες, οι οποίες επεδίωκαν να διασπάσουν την ένταση του βλέμματος και να μειώσουν την ολέθρια δύναμή του.
Η χρήση των δαχτύλων είναι επίσης παμπάλαιη μέθοδος κατά της βασκανίας και αποδίδεται σε διάφορα υλικά (μέταλλο, πέτρα, πηλός) εν είδει φυλακτών.
Από τις πιο γνωστές χειρονομίες για την αποτροπή του βασκάνου αναφέρουμε το φτύσιμο, που ήταν γνωστό και στους αρχαίους Έλληνες αλλά και που εξεκολουθεί να είναι ευρέως διαδεδομένο μέχρι και σήμερα: «Ως μη βασκανθώ τρις εις εμόν έπτυσα κόλπον» (Θεοκρίτου Ειδύλλια 6, 14). «Σε φτύνω να μη σε βασκάνω», ή και «Φτύσε τον κόρφο σου» λέει σήμερα ο λαός μας. Βλέπουμε λοιπόν, ότι το φτύσιμο ως αποτρεπτικό της βασκανίας έχει τις ρίζες του στην αρχαιότητα. Ίσως γιατί το σάλιο έχει αντισηπτικές ιδιότητες, όπως διαβάζουμε και στο σχετικό βιβλίο «Βάσκανος Οφθαλμός. Σύμβολα μαγείας από ιδιωτικές αρχαιολογικές συλλογές». Στο βιβλίο αυτό αναφέρεται αναλυτικά, ότι «οι μητέρες ή οι τροφοί, όταν φοβούνταν για την υγεία του βρέφους, έβρεχαν το μέτωπο και τα χείλη του με σάλιο, χρησιμοποιώντας το μέσο δάκτυλο. Επίσης, όποιοι θεωρούσαν, ότι είχαν ευτυχήσει τόσο, ώστε να επισύρουν τον φθόνο των θεών ή των ανθρώπων «εις κόλπον έπτυον», όπως ακριβώς  έφτυναν και στον κόρφο τους, όταν ήθελαν να προφυλαχτούν από τον κίνδυνο μολυσματικής ασθένειας ύστερα από συνάντησή τους με ασθενή». Επίσης τη μούντζα (το γνωστό φασκέλωμα), τη fica των Ιταλών, δηλαδή την έκταση του δείκτη και του μικρού δακτύλου, την θεωρούσαν κάποιοι σαν μέσο αποτίναξης της βασκανίας από επάνω τους και αποστολής της σε αυτόν που την προκάλεσε. Οι χειρονομίες αυτές συνοδευόταν κάποτε και με φράσεις όπως: «Εις την κεφαλήν σοι» (Πλατ. Ευθ. 6, 283), «Και συ», «Έρρε», «Προσκυνώ Αδράστειαν». Στην αρχαία Ρώμη κρέμαγαν το “fascinum”, ένα φυλακτό φαλλικού σχήματος, στο λαιμό κυρίως των παιδιών για προστασία από το «κακό μάτι», αλλά και για να τους φέρει γονιμότητα. Η χρήση φυλακτηρίων ήταν και είναι ευρύτατα διαδεδομένη σε όλους τους λαούς και όλα τα κοινωνικά στρώματα. Ο Βουδισμός, ο Βραχμανισμός, ο Χαμανισμός και ο Ταοϊσμός καλλιέργησαν την πίστη στα φυλακτήρια.. Σήμερα σε πολλές χώρες της Ασίας ιδιαίτερα διαδεδομένα είναι τα ματόχαντρα (μπλε χάντρα, που μοιάζει με μάτι). Στην Τουρκία χρησιμοποιούνται ιδιαίτερα από τους μουσουλμάνους, εκτός από τα ματόχαντρα, και επιγραφές όπως “Allah, maşallah” και “Allah korusun!”, οι οποίες επικαλούνται την προστασία του Αλλάχ. Τέλος στην Ελλάδα, σύμφωνα με τις επιταγές της Εκκλησίας μας, -που απαγορεύουν ρητά την χρήση  των ματόχαντρων και  άλλων μη χριστιανικών αντικειμένων ως φυλακτών- εκτός από τα ευλογημένα («διαβασμένα») χριστιανικά φυλακτά από διάφορα ιερά προσκυνήματα, που θεωρούνται ιδιαίτερα αποτελεσματικά για την αποτροπή της βασκανίας σε μικρούς και μεγάλους, απαραίτητα για την προστασία και την ίαση από την βασκανία είναι και άλλα μέσα. Αυτά είναι το διάβασμα ειδικών ευχών, η χρήση του σταυρώματος με επάλειψη ελαιολάδου από ευχέλαιο, ιερά προσκυνήματα αγίων λειψάνων ή ακόμη από το καντήλι του σπιτιού καθώς και η χρήση αγιασμού (σε μικρή ποσότητα προς πόση και επάλειψη).

ΑΦΗΣΤΕ ΜΙΑ ΑΠΑΝΤΗΣΗ