Το περιεχόμενο της έκφρασης των ανθρώπων της κοινότητας Μυροφύλλου, όπως αντανακλώνται στα λαϊκά κτίσματα, ιδιαίτερα το σπίτι και τα βοηθητικά κτίσματά του, ανιχνεύει εργασία του Λέκτορα στο πανεπιστήμιο Ιωαννίνων κ. Δημητρίου Ράπτη, με τίτλο «η  λαϊκή κατοικία και τα βοηθητικά οικήματά της ως πολιτισμική έκφραση των ανθρώπων. Η περίπτωση  της κοινότητας Μυροφύλλου Τρικάλων».

Του Αποστόλη Ζώη.

Η εργασία συμπεριλαμβάνεται  στον υπό έκδοση 32ο τόμο του περιοδικού ΤΡΙΚΑΛΙΝΑ το οποίο εκδίδει ο ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟΣ ΙΣΤΟΡΙΚΟΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΟΣ ΣΥΝΔΕΣΜΟΣ Τρικάλων, (ΦΙΛΟΣ) και στον οποίο τόμο θα υπάρχουν τα πρακτικά του 9ου Συμποσίου Τρικαλινών Σπουδών που πραγματοποιήθηκε το Νοέμβριο του 2011.  Ο 32ος τόμος θα εκδοθεί σύντομα.

Στη συγκεκριμένη εργασία αναφέρει  ο μελετητής, επιχειρείται μια αντίστροφη πορεία γνωριμίας με το λαϊκό σπίτι ξεκινώντας αυτή τη φορά από τον δημιουργό, τον άνθρωπο και την αποτύπωση της κοσμοθεωρίας του στα δημιουργήματα της πέτρας και του ξύλου δίνοντας ταυτόχρονα ιδιαίτερη έμφαση  στη συμβολική σημασία ορισμένων σημείων του σπιτιού (τζάκι, γωνιά, θεμέλια κ.τ.λ.) που στόχευαν να μεταβάλλουν την κατοικία σε ένα απρόσιτο προπύργιο όχι μόνο στους επικίνδυνους και ανεπιθύμητους επισκέπτες αλλά και στις δυνάμεις του κακού και της μαγείας.

Για τη συλλογή των δεδομένων σ’ αυτή την ερευνητική μελέτη απαραίτητη προϋπόθεση ήταν η επιτόπια καταγραφή σε μια μακρά χρονική διάρκεια. Η αναγκαιότητα αυτή τον  υποχρέωσε να παραμείνει κατά περιόδους στο χωριό ορισμένα χρονικά διαστήματα, για να συμπληρωθούν πρωτίστως οι βιωματικές γνώσεις, που είχαν ήδη καταγραφεί λόγω της καταγωγής, μέσα σε ένα θεωρητικό τώρα, όμως, πλαίσιο και με συγκεκριμένη μεθοδολογία. Υλικό, λοιπόν, προερχόμενο από τη βιωματική επαφή, από αφηγήσεις ανθρώπων, μαστόρων, αυτοψίες και επαφές με διάφορα άτομα και ελάχιστα από το αρχείο της κοινότητας και άλλες γραπτές πηγές (ιδιωτικά συμφωνητικά μαστόρων κ.τ.λ) αποτέλεσε τη βάση για την ανάλυση των πληροφοριών και τη σύνθεση του θέματος.

Ιστορικές συνθήκες 

Στο σπίτι αλλά και ευρύτερα στον οικισμό στον οποίον ανήκει η κατοικία αποτυπώνονται διαχρονικά οι ιστορικές και φυσικές συνθήκες  και οι κοινωνικές σχέσεις που αναπτύσσονται μεταξύ των ανθρώπων στην πορεία του χρόνου. Στο Μυρόφυλλο μπορούμε, εξηγεί ο μελετητής,  με σχετική ευκολία να παρατηρήσουμε την εξέλιξη του σπιτιού για τους δυο τελευταίους αιώνες, εξέλιξη που πιστοποιεί την παραπάνω διαπίστωση, καθώς το κτίσιμο του σπιτιού, τα υλικά, η μορφολογία του η λειτουργία των χώρων αντανακλούν την εκάστοτε ιστορικοκοινωνική πραγματικότητα. Το κτίσιμό του εκφράζεται με μια πολύπλοκη και πολύπλευρη δραστηριότητα αλλά με πυρήνα πάντοτε τη συλλογική δραστηριότητα. Ο καθένας από την οικογένεια και το χωριό παίρνει μέρος στην κατασκευή του σπιτιού και καθώς η υπόθεση αυτή είναι μια σύνθετη διαδικασία αποτυπώνει τη αντίληψη και τη λαϊκή κοσμοθεωρία για πάρα πολλά ζητήματα της ζωής.  Από τις τρεις, κυρίως, οικοδομικές φάσεις που διακρίνονται στην κοινότητα, οι δυο τουλάχιστον από αυτές οριοθετούνται, σχεδόν, επακριβώς.

Η πρώτη, η πρωιμότερη, –καλύπτει την μεγαλύτερη και σκοτεινότερη περίοδο- εκτείνεται από τους μεταβυζαντινούς χρόνους μέχρι τα μέσα του 18ου αι., η δεύτερη καλύπτει  το χρονικό διάστημα από τότε ώς το πρώτο μισό του 20ου αι. και η τρίτη φάση από τότε και ιδιαίτερα από τη δεκαετία του 1960- ‘70, δεκαετία μεταβολών για την κοινότητα, μέχρι σήμερα.  Στην κοινότητα Μυροφύλλου αναπτύσσεται αρχικά ο τύπος του στρωτού μονοκάμαρου πέτρινου σπιτιού με μια είσοδο στο μέσον της  μεγάλης πλευράς ή στην άκρη της και μικρά για λόγους ασφαλείας παράθυρα. Όταν οι οικονομικές συνθήκες το επέτρεψαν ο χώρος αυτός διπλασιάστηκε και αποτέλεσε το πλατυμέτωπο δικάμαρο σπίτι με μια είσοδο στο μέσον της μεγάλης πλευράς. Ο πρώτος τύπος εξυπηρετούσε το ελάχιστο των βασικών αναγκών, της προστασίας από τις καιρικές συνθήκες και άλλους κινδύνους, ενώ τον ενιαίο χώρο μοιράζονταν όλα τα μέλη της πολυμελούς και τις περισσότερες φορές διευρυμένης οικογένειας καθ’ όλη τη διάρκεια του εικοσιτετραώρου γύρω από τη φωτιά, που αρχικά βρισκόταν στο μέσον του χώρου, ή το τζάκι  αργότερα που κάλυπτε τη μια από τις μικρές πλευρά. Ο δεύτερος τύπος αποτέλεσμα μιας οικονομικής άνεσης άφηνε περιθώρια για ένα καλύτερο δωμάτιο, τον οντά, και ένα καθημερινό με το τζάκι και με όλες τις ασχολίες της καθημερινότητας. Είναι η περίοδος κατά την οποία η παρασκευή του φαγητού μεταφέρθηκε στην εξωτερική πλευρά σε έναν επιπρόσθετο στεγασμένο χώρο  Στην καλύτερη, όμως, περίπτωση, όταν οι οικονομικές δυνατότητες το επέτρεψαν, η κατοικία από ανθρώπινο καταφύγιο έγινε και στοιχείο κοινωνικού κύρους και επιβεβαίωσης της κοινωνικής θέσης του ιδιοκτήτη. Και αυτό φανερώνουν, τονίζει ο κ. Ράπτης,  όχι μόνο οι οποιεσδήποτε προσθήκες στον αρχικό και βασικό πυρήνα του μονοκάμαρου ή δικάμαρου σπιτιού αλλά και η ανάπτυξη στο ύψος. Το διώροφο με μπαλκόνι και σκάλες είναι για την περίπτωση αυτή ο κανόνας. Κλασική είναι η περίπτωση του διώροφου με  σκάλες στη μεγάλη πλευρά του για την πρόσβαση στον πάνω όροφο και με ένα στεγασμένο χώρο, τη λεγόμενη «λόντζα».  Στις παραδοσιακές κοινωνίες ο χώρος στον οποίον διαμορφώνεται ο οικισμός ως σύνολο κτιρίων συνδέεται άρρηκτα με ένα πλούσιο και συστηματικά διαρθρωμένο συμβολικό σύστημα. Ο εξαγνισμός του χώρου, ο οποίος από φυσικός μεταβλήθηκε με την επέμβαση του ανθρώπου και την εγκατάστασή του σε κατοικήσιμος, είναι στις πρωταρχικές επιδιώξεις του ανθρώπου. Γι’ αυτό φρόντισαν, προσθέτει ο ίδιος,  να τον οχυρώσουν, για να προστατευτούν από τις κακές δυνάμεις που κατά κανόνα κατοικούν στο φυσικό.

Στον αρχικά άμορφο και «βέβηλο» χώρο  του οικισμού διάφοροι ιεροί τόποι –σημεία- που περιβάλλουν τον οικισμό, όπως ξωκλήσια, εικονίσματα, το μοναστήρι του Αγίου Γεωργίου μεταβάλλουν το χώρο όχι μόνο σε έναν τόπο αυστηρά οριοθετημένο και εξανθρωπισμένο αλλά ταυτοχρόνως και απολύτως προστατευμένο από οτιδήποτε πρόκειται να εισβάλει στον κατοικήσιμο χώρο.  Στις εισόδους και γενικά στην μπροστινή πλευρά του σπιτιού –που κατά κανόνα βλέπει σε δρόμο-, στο πρόσωπο, όπως λένε, συναντούμε συχνά λαξευμένα διάφορα σύμβολα που ενισχύουν την άμυνα των ενοίκων σε εξωτερικές και ανεπιθύμητες επισκέψεις. Συναντούμε στο ανώφλι των κατοικιών λαξευμένους δράκοντες ως μέσο αποτροπής και προφύλαξης, ως μέσο γεφύρωσης του φυσικού με το υπερφυσικό.   Και αν ακόμη το σύμβολο αυτό το δούμε σε συνάρτηση με την λαϊκή αντίληψη του «οικορού όφεως», το στοιχειό αυτό δηλαδή που φυλάει το σπίτι, το σύμβολο αυτό ανάγεται σε κυρίαρχη φυλακτική δύναμη, για να αντιμετωπιστεί το Κακό. Ένα ακόμη θέμα που συναντούμε όχι πολύ συχνά στις εισόδους του σπιτιού και στις γωνίες του αυτές που βλέπουν, κυρίως, στο δρόμο είναι η παρουσία μελών του ανθρωπίνου σώματος σε ανάγλυφη μορφή. Σχεδόν σε ολόγλυφη μορφή συναντούμε πάνω από την είσοδο του σπιτιού ανθρώπινη κεφαλή, το «αφεντικό» που φυλάει το σπίτι.   Στις γωνίες του στην εξωτερική τοιχοποΐα συναντούμε σε ανάγλυφη μορφή από το σώμα της γυναίκας το κεφάλι και το στήθος της με αποτροπαϊκό/φυλακτικό ή γονιμικό/ευχετικό ρόλο, καθώς η λίθινη αυτή παράσταση οργανώνει συμβολικά την άμυνα και την προστασία των ενοίκων και δίνει την εντύπωση της δημιουργίας ενός μικρόκοσμου, όπου βιώνεται η αίσθηση του ιερού. Τα γυναικεία στήθη με το αιδοίο συμπεριλαμβάνονται στον κύκλο των γονιμικών συμβόλων, ως συμβόλων γονιμότητας, μητρότητας και αφθονίας. Έχει ιδιαίτερη σημασία το τελευταίο σύμβολο για την αποτροπή του κακού, γιατί διαθέτει τεράστια δύναμη για τον άνθρωπο, αφού το ένα φέρνει στη ζωή την ίδια τη ζωή και το άλλο, το στήθος, τρέφει την ίδια τη ζωή. Στα νεότερα κτίσματα κυριαρχεί το σχήμα του σταυρού, καθώς το συναντούμε σε όλα τα σπίτια, μαζί με ευχετικά σύμβολα για ευτεκνία του ζευγαριού.

Το τζάκι

Από όλα τα τμήματα του σπιτιού, ίσως, η κατασκευή του τζακιού και της «γωνιάς» συγκεντρώνει τη μεγαλύτερη προσοχή του νοικοκύρη και των μαστόρων. Ο χώρος αυτός ανάγεται σε σύμβολο, γιατί η εστία είναι το σημείο εκείνο που όχι μόνο συγκεντρώνει όλη την οικογένεια όπου και περνά πολλές ώρες, για να προστατεύεται  ιδιαίτερα το  χειμώνα ή γιατί συνδέεται με την προετοιμασία του φαγητού, αλλά περισσότερο γιατί γύρω από τη φωτιά πλάθεται ένας ολόκληρος  «κόσμος», με τα παραμύθια, τις ιστορίες, τα νυχτέρια των γυναικών. Αλλά είναι και ένας χώρος που τους προστατεύει από κάθε επίβουλη δύναμη που καιροφυλακτεί να προξενήσει κακό.  Το κατώφλι του σπιτιού – στην τοπική γλώσσα «θυροστόμι»- είναι μαζί με την κύρια είσοδο ο κατεξοχήν διαβατήριος τόπος, το σημείο που ενώνει τον «έξω» με τον «μέσα» κόσμο. Ήταν σημαντική και παραμένει ακόμη και σήμερα, διαπιστώνει ο ερευνητής,  η αντίληψη  το να περάσει κανείς το κατώφλι και να μπει στο σπίτι σημαίνει ότι το περιβάλλον όπου εισέρχεται τον αποδέχεται, τον θεωρεί φίλο και σίγουρα τον εμπιστεύεται. Είναι δε άξιος παρατήρησης ο τρόπος με τον οποίον δέχεται κανείς στην πόρτα τον επισκέπτη, τον οποίον, αφού χαιρετίσει, τον τραβά με το χέρι του στο εσωτερικό λέγοντας: «διάβα στον οντά», εμπιστευόμενος, προφανώς, την επίσκεψή του. Η διάβαση του σημείου αυτού είναι μια ιδιαίτερη πράξη στα δυο κορυφαία γεγονότα της ζωής το γάμο και το θάνατο, χωρίς να παραγνωρίζεται ο ρόλος του και σε άλλες στιγμές.

Η κοινότητα

Η κοινότητα Μυροφύλλου, όπως αναφέρει ο κ. Ράπτης,  βρίσκεται στα δυτικά του Νομού Τρικάλων, στα σύνορα με το Νομό Άρτας, απομονωμένη από τις δυο πρωτεύουσες ως τα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια και σε απόσταση-και έχει τη σημασία του αυτό- περίπου 90 χιλμ. Ο κοινοτικός χώρος ορίζεται από τις υψηλές κορυφογραμμές της Πίνδου προς τα βόρεια και ανατολικά και προς τα δυτικά και νότια από την κοίτη του Αχελώου ποταμού με τοπικές αντίστοιχα ονομασίες. Ως τα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια η διοικητική διαίρεση στηριζόταν ως επί το πλείστον στα παραπάνω φυσικά όρια, κατάσταση που διατηρήθηκε και με την εφαρμογή του σχεδίου «Καποδίστριας», για να ενσωματωθεί έπειτα η κοινότητα με την εφαρμογή του σχεδίου «Καλλικράτης» στο δήμο Πύλης. Το φυσικό και ιστορικές συνθήκες περιβάλλον με το περιεχόμενό τους καθόρισαν σε σημαντικό βαθμό την εγκατάσταση των ανθρώπων και την ανάπτυξη της μικρής κοινωνίας. Το χαμηλό ποσοστό την καλλιεργήσιμης έκτασης περιορίζεται ακόμη περισσότερο, αν υπολογίσουμε την ποσότητα των προϊόντων που παράγεται.  Παρόλο που τα χωράφια είναι ποτιστικά και ξηρικά δεν αποδίδουν όσο πρέπει ή όσα χρειάζονται για τις ανάγκες τους.  Θεωρούνταν σπουδαίος νοικοκύρης και περιζήτητος υποψήφιος γαμπρός, αν διέθετε χωράφι για το «ψωμί» της χρονιάς  ή ακόμη καλύτερα αν διέθετε και ζευγάρι με το αλέτρι, για να το καλλιεργεί. Και η κοπέλα που διέθετε ως προίκα  ένα τέτοιο χωράφι ήταν, σχεδόν, βέβαιο ότι το μέλλον της προδιαγραφόταν με καλούς οιωνούς και σε καμιά  περίπτωση δεν θα κακοπερνούσε εκεί που θα πήγαινε όχι μόνο γιατί σε πρώτη φάση θα είχε το «ψωμί της χρονιάς», αλλά περισσότερο γιατί αυτό ήταν ένα ισχυρό μεταβιβάσιμο στοιχείο που θα το είχε ανά πάσα στιγμή ως στοιχείο προστασίας στο νέο σπιτικό. Η ίδια αντίληψη είχε διαμορφωθεί με διαφορετικά στοιχεία και από την πλευρά των κτηνοτρόφων, οι οποίοι απέφευγαν να παντρεύουν τις κοπέλες έξω από τη σειρά τους, γιατί θεωρούσαν ότι, αν το νέο νοικοκυριό δεν διαθέτει τα γαλακτοκομικά προϊόντα, είναι  δύσκολο να επιζήσει. Μάλιστα, ήταν τόσο έντονη αυτή η αντίληψη που ούτε ο δημόσιος υπάλληλος δεν ήταν σε θέση να τις ζητήσει σε γάμο.

Προσαρμογή 

Οι άνθρωποι σταδιακά, προσθέτει στην εργασία του ο ερευνητής,  με την εγκατάστασή τους προσαρμόστηκαν στις δυνατότητες που τους παρείχε ο τόπος.  Ευδιάκριτα αποτυπώνεται η σχέση που αναπτύχθηκε μεταξύ του φυσικού περιβάλλοντος και των κατοίκων, σχέση που καταδεικνύει ότι ο  φυσικός χώρος με τον πλούτο ή τη φτώχια του καθίσταται απαραίτητος όρος ανάπτυξης των ανθρώπων. Αυτής της μορφής η επικοινωνία, διευκρινίζει,  διαμορφώνει στην κοινότητα έναν τρόπο ζωής που αποτυπώνεται στο περιβάλλον και το μεταβάλλει από τοπίο σε τόπο. Έτσι, από αυτή την άποψη το κτισμένο περιβάλλον είναι κατεξοχήν μια τέτοια απόδειξη της ανθρώπινης προβολής στο φυσικό και αντίστοιχα της αντανάκλασης αυτών των νοημάτων από το τελευταίο.   Τα παραπάνω στοιχεία σε συνδυασμό και με τις ιστορικές συνθήκες καθόρισαν σημαντικά τον χαρακτηριστικό τύπο του διάσπαρτου οικισμού. Όποιος αντιλαμβάνεται την έννοια της διασποράς μπορεί να σχηματίσει αμέσως την εικόνα αυτή. Στο σύνολό της η κοινότητα δεν έχει την όψη ενός χωριού συγκεντρωμένου γύρω από μια εκκλησία, ύψωμα, κάστρο, ή κατά μήκος ενός δρόμου παρόλο που διατηρεί μια πλατεία, έναν ενοριακό ναό, εκτός από τους δυο μεγαλύτερους οικισμούς, κεντρικές υπηρεσίες στοιχεία που διαμόρφωσαν στη συνείδηση των ανθρώπων την έννοια της συλλογικότητας. Αντίθετα, με αυτό τα σπίτια της είναι ασύμμετρα κατανεμημένα σε δεκαπέντε οικισμούς

Παράγοντες 

Οι ίδιοι παράγοντες, συμπληρώνει,  επηρέασαν σημαντικά και την επιλογή της θέσης για την εγκατάσταση και το κτίσιμο του σπιτιού στους συνοικισμούς και είναι και αυτή συνάρτηση με το φυσικό περιβάλλον. Γινόταν πάντα με βάση το έδαφος, τη γονιμότητά του, τις καλές συνθήκες του (στραγγερό, απάγγειο, γόνιμο τηρουμένων πάντα των αναλογιών και ήσυχο ). Μοιάζει ο χώρος αυτός να είναι για το νοικοκυριό του το σύμπαν ολόκληρο. Εκεί γύρω είχε τα χωράφια του ως επί το πλείστον τα ζώα του και όλο το νοικοκυριό του. Δεν υπάρχει, σχεδόν καθόλου, η γειτονιά με την έννοια που τη γνωρίζουμε σε πυκνοκατοικημένους οικισμούς με κοινόχρηστους χώρους. Αραιά τοποθετημένοι οι οικισμοί στο χώρο και αραιοκατοικημένος αντίστοιχα ο χώρος στον κάθε οικισμό. Συμπερασματικά ιστορικές και φυσικές συνθήκες συνέβαλλαν στη διαμόρφωση του οικισμού αλλά και στο κτήσιμο του σπιτιού και στη λειτουργία των χώρων.

1 ΣΧΟΛΙΟ

  1. Διαβάζοντας για το τζάκι σ’ αυτή την ωραία παρουσίαση των σπιτιών των πατεράδων και των παππούδων μας, μου ήρθε στο νου το ποίημα ΗΜΙΦΩΣ του Γιάννη Βρεττού από τη συλλογή «Παιδική ηλικία». Απολαύστε το.

    Το φως της λάμπας πετρελαίου
    Γλυκό όπως το μέλι στην κερήθρα
    Οι ίσκιοι μαζεύονται γύρω μας
    Για να τους πούμε παραμύθια.

    Άλλες νύχτες ανάβουμε
    Το λύχνο και το φαναράκι
    Με λίγο λάδι απ’ το καντήλι.

    Μετά ήρθε το ηλεκτρικό
    Όλα φωτίστηκαν και απομακρύνθηκαν.

ΑΦΗΣΤΕ ΜΙΑ ΑΠΑΝΤΗΣΗ