Πριν από 80 χρόνια το ραδιοφωνικό δράμα του Όρσον Γουέλς «Ο πόλεμος των κόσμων» τρόμαξε πολλούς ακροατές. Πραγματικό πανικό προκάλεσαν όμως εντέλει οι εφημερίδες της επόμενης μέρας. Ένα πρώιμο παράδειγμα fake news.Τα πρωτοσέλιδα των εφημερίδων έκαναν λόγο για τρόμο και πανικό: «Ραδιοφωνική εκπομπή τρομοκρατεί το λαό», έγραφε η Boston Daily Globe, «Άνθρωποι εγκαταλείπουν τα σπίτια τους πριν από την επίθεση των Αρειανών», επισήμαιναν οι New York Times. Αυτοί ήταν οι τίτλοι των εφημερίδων μετά τη μετάδοση του πιο θρυλικού ραδιοφωνικού έργου όλων των εποχών. Πριν από 80 χρόνια, στις 30 Οκτωβρίου 1938, παραμονή Χάλογουιν, ο Όρσον Γουέλς και το Mercury Theatre μετέδωσαν στους αιθέρες ένα ραδιοφωνικό δράμα, βασισμένο στο ομώνυμο μυθιστόρημα του Χ. Τζ. Γουέλς. Σε αυτό ακούγονταν ρεπόρτερ και αυτόπτες μάρτυρες να περιγράφουν γλοιώδη τέρατα από τον Άρη, τα οποία είχαν καταφθάσει στην μικρή πόλη Γκρόβερς Μιλ του Νιού Τζέρσι. Σε άλλο σημείο υπήρχαν συνεντεύξεις επιστημόνων ενώ άνθρωποι φώναζαν και διέκοπταν τη μετάδοση. Η εκπομπή που μετέδωσε το ραδιόφωνο του CBS έμοιαζε ανατριχιαστικά αληθινή. Ωστόσο ούτε οι Αρειανοί ήταν αληθινοί, αλλά ούτε και ο εθνικός πανικός, όπως τον περιέγραφαν οι εφημερίδες της εποχής.
Fake news για να πουλήσουν
«Ορισμένοι μπορεί όντως να φοβήθηκαν, αλλά δεν υπήρξε μαζική υστερία όπως νομίζαμε για πολλά χρόνια», εξηγεί ο Μπραντ Σγουάρτς, ιστορικός από το Πανεπιστήμιο Πρίνστον. Ο 28χρονος επιστήμονας έχει γράψει μάλιστα βιβλίο για την περίπτωση του ραδιοφωνικού έργου και πώς τα ΜΜΕ της εποχής δημιούργησαν μια υστερία, η οποία στην πραγματικότητα δεν υπήρξε ποτέ. Ο συγγραφέας κάνει λόγο για fake news και ίσως είναι ένα από τα πρώτα παραδείγματα στην ιστορία της δημοσιογραφίας. Ο όρος χρησιμοποιείται σήμερα κατά κόρον από τον αμερικανό πρόεδρο, ωστόσο ο Ντόναλντ Τραμπ τον χρησιμοποιεί για να μειώσει τη σημασία δημοσιευμάτων και ρεπορτάζ που δεν τον «βολεύουν».
Το ραδιοφωνικό έργο του τότε μόλις 23χρονου συγγραφέα, σκηνοθέτη και ηθοποιού Όρσον Γουέλς ακούστηκε από μερικά εκατομμύρια ανθρώπους. Την ίδια ώρα στον ανταγωνιστικό σταθμό του NBC έπαιζε μια κωμική εκπομπή με έναν εγγαστρίμυθο. Ωστόσο τα ΜΜΕ εκμεταλλεύτηκαν τον πανικό των λίγων που πίστεψαν στη δήθεν επίθεση Αρειανών και υπερέβαλαν στα ρεπορτάζ τους. Στην προσπάθεια προσέλκυσης αναγνωστών, και δη σε ανταγωνισμό με το νέο τότε μέσο που λεγόταν ραδιόφωνο, οι εφημερίδες έγραφαν τις ειδήσεις τους όσο πιο προκλητικά γινόταν.
«Ο Γουέλς είναι διάνοια»
Μόλις πριν από μερικά χρόνια ξεκαθαρίστηκε ότι δεν υπήρξε μαζικός πανικός και ότι τα δημοσιεύματα ήταν ψευδή. Ο Μπραντ Σγουάρτς μελέτησε πάνω από 1.400 επιστολές που έστειλαν ακροατές στο ραδιόφωνο μετά τη μετάδοση της εκπομπής. Σε αυτά πολλοί χαρακτήριζαν τον Γουέλς διάνοια. «Μια γυναίκα έγραψε ότι δεν φοβήθηκε τους Αρειανούς, αλλά ανησυχούσε για τους ανθρώπους που εύκολα αποβλακώνονται».
Με αφορμή την 80ή επέτειο του ραδιοφωνικού έργου, τα γράμματα των ακροατών διατίθενται σε ψηφιακή μορφή σε σχολεία και πανεπιστήμια στις ΗΠΑ. «Το υλικό αυτό μάς προειδοποιεί ακόμη και σήμερα για την επίδραση των fake news. Οι άνθρωποι μπορεί να διδαχθούν, για παράδειγμα, ότι δεν πρέπει να πιστεύουν όλα όσα διαβάζουν στο twitter».
Πάντως ο Όρσον Γουέλς και η ομάδα του είχαν ενημερώσει πριν αλλά και μετά την εκπομπή ότι πρόκειται μόνο για φάρσα με αφορμή τη γιορτή του Χάλογουιν.
Αλεξάνδρα Κοσμά
