Μιλάει η κ. Δήμητρα Σφενδόνη-Μέντζου, Οµότιµη Καθηγήτρια Φιλοσοφίας της Επιστήµης στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήµιο Θεσσαλονίκης (Α.Π.Θ.) και Πρόεδρος του Διεπιστηµονικού Κέντρου Αριστοτελικών Μελετών, του ΑΠΘ (ΔΙ.Κ.Α.Μ.). Σπούδασε στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήµιο Θεσσαλονίκης, από όπου έλαβε το Διδακτορικό της Δίπλωµα και στο Πανεπιστήµιο της Οξφόρδης, από τον Οκτώβριο του 1976 έως τον Ιούνιο του 1978, µε επιβλέποντα Καθηγητή τον Rom Harré (SubFaculty of Philosophy & Balliol College).  Έχει διδάξει επίσης στο York University του Toronto του Kαναδά.

Συνέντευξη στον Αποστόλη Ζώη

-Μπορείτε να αναφερθείτε στις αντιλήψεις του Αριστοτέλη για τη ζωή;

«Το ερώτηµα αυτό έχει σήµερα εξαιρετικό ενδιαφέρον υπό το φως των ανακαλύψεων της σύγχρονης Βιολογίας και Γενετικής, δεν πρέπει όµως να ξεχνούµε ότι ο Αριστοτέλης είναι ο πρώτος που προσπάθησε να ορίσει το φαινόµενο της ζωής στις βιολογικές του πραγµατείες µε έναν τρόπο συστηµατικό και εξαιρετικά διεισδυτικό. Ένας από τους πρώτους ορισµούς της ζωής που έδωσε ο Αριστοτέλης είναι ο εξής: «Ζωὴν δὲ λέγοµεν τὴν δι’ αὑτοῦ τροφήν τε καὶ αὔξησιν καὶ φθίσιν» / «Ζωή λέµε όταν κάτι µπορεί να τραφεί µόνο του, αναπτύσσεται και φθίνει» (Περὶ ψυχῆς, Β, 412a12-14). Αυτά είναι τα βασικά χαρακτηριστικά της ζωής. Κατόπιν όµως προσθέτει και κάποια άλλα, διότι, όπως επισηµαίνει ο Σταγειρίτης, η έννοια της ζωής έχει πολλές σηµασίες: ο νους, η αίσθηση, η κίνηση και η στάση στον χώρο, καθώς επίσης η κίνηση που αφορά τη θρέψη και την παρακµή και την ανάπτυξη αποτελούν επίσης όψεις της ζωής. Εδώ πρέπει να προσέξουµε ιδιαίτερα ότι η έννοια της ζωής για τον Αριστοτέλη συνδέεται άµεσα µε την έννοια της ψυχής: η ψυχή είναι το αίτιο της ζωής. Είναι το αίτιο και η αρχή του εἶναι των ζώντων κατά τρόπο ανάλογο µε εκείνον που η οὐσία είναι το αίτιο του εἶναι των πάντων. «Τὸ γὰρ αἴτιον τοῦ εἶναι πᾶσιν ἡ οὐσία, τὸ δὲ ζῆν τοῖς ζῶσι τὸ εἶναί ἐστιν, αἰτία δὲ καὶ ἀρχὴ τούτου ἡ ψυχή» / «Εντός του γένους των ζώντων, το εἶναι συνίσταται στο ζῆν. Κατ’επέκταση, η ψυχή, το αίτιο του ζῆν, ισοδυναµεί µε την ουσία, το αίτιο του εἶναι». (Περὶ ψυχῆς, 415b12-13). Έτσι, ορίζει ο Σταγειρίτης τρία είδη ψυχής: (α) ην θρεπτική ψυχή—την ικανότητα δηλαδή απορρόφησης θρεπτικών ουσιών και την ανάπτυξη—που ανήκει στα φυτά, (β) την αισθητική ψυχή—την ικανότητα δηλαδή για κίνηση και αίσθηση—που ανήκει στα ζώα, και (γ) την λογιστική ψυχή—την ικανότητα για σκέψη (και όρεξη, επιθυµία, βούληση, φαντασία)—που ανήκει στα ανθρώπινα όντα. Το δεύτερο ενδιαφέρον στοιχείο είναι ότι η ψυχή ταυτίζεται στην Αριστοτελική βιολογία µε την έννοια του εἴδους: « […] ἡ ψυχὴ δὲ τοῦτο ᾧ ζῶµεν καὶ αἰσθανόµεθα καὶ διανοούµεθα πρώτως, ὥστε λόγος τις ἂν εἴη καὶ εἶδος, ἀλλ’ οὐχ ὕλη καὶ τὸ ὑποκείµενον» (Περὶ ψυχῆς, 414a12-15). Για να κατανοήσουµε τη σχέση ψυχῆς και εἴδους πρέπει να λάβουµε υπόψη µας ότι ο Αριστοτέλης διακρίνει δύο ζεύγη οντολογικών κατηροριών: ὓλη και µορφή/ εἶδος, ἐν δυνάµει και ἐν ἐνεργείᾳ ὄν. Όλα τα πράγµατα, έµβια (έµψυχα) και άβια (άψυχα), αποτελούνται από ὓλη και µορφή. Θα πρέπει όµως να προσέξουµε ότι η µορφή δεν έχει µόνον την έννοια του εξωτερικού σχήµατος, όπως λ.χ. η µορφή του τραπεζιού, της καρέκλας, του αγάλµατος, του ανθρώπου, αλλά έχει επίσης—και κυρίως—την έννοια της οὐσίας, του τί ἦν εἶναι, αυτού δηλαδή που κάνει ένα πράγµα να είναι αυτό που είναι, ή, µε άλλα λόγια, της «εσωτερικής φύσης ενός πράγµατος που εκφράζεται στον ορισµό του, στο διάγραµµα της δοµής του». Έτσι, µπορούµε να πούµε ότι ο Αριστοτέλης τοποθέτησε τη µορφή, δηλαδή το εἶδος (το αντίστοιχο της Πλατωνικής ιδέας) µέσα στα ίδια τα αντικείµενα της εµπειρίας (in rebus) και τη θεώρησε ως την ουσία της ύπαρξής τους. Με τον τρόπο αυτό κατάφερε να ενώσει τον Πλατωνικό κόσµο των ιδεών, µε τον κόσµο των αισθητών αντικειµένων. Για να κατανοήσουµε, λοιπόν, πώς βλέπει ο Σταγειρίτης την ζωή, είναι αναγκαίο επίσης να κατανοήσουµε σε όλο της το βάθος τη σηµασία του αντίστοιχου οντολογικού ζεύγους―δυνάµει και ἐνεργείᾳ ὄντος ―που υπεισέρχεται σε όλους τους τοµείς του Αριστοτελικού έργου. Απλό παραδείγµα είναι ο σπόρος που φυτέψαµε στη γλάστρα και κλείνει µέσα του ἐν δυνάµει την τριανταφυλλιά, η οποία όταν φυτρώσει θα είναι ἐν ἐνεργεία τριανταφυλλιά, αλλά θα κλείνει µέσα της ἐν δυνάµει το επόµενο στάδιο της ανάπτυξής της. Το ίδιο ισχύει λ.χ. και για το µάρµαρο που κλείνει µέσα του ἐν δυνάµει το άγαλµα και για το έµβρυο, το οποίο κλείνει µέσα του ἐν δυνάµει το νεογέννητο βρέφος, κ.ο.κ. Στο πλαίσιο αυτό, ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η θεωρία που αναπτύσσει ο Σταγειρίτης φιλόσοφος για τον τρόπο µε τον οποίο συντελείται η αναπαραγωγή και ειδικότερα για τον τρόπο µε τον οποίο δηµιουγείται το έµβρυο και το φαινόµενο της ζωής. Αυτό όµως είναι ένα µεγάλο θέµα το οποίο δεν είναι δυνατόν να αναπτυχθεί εδώ λόγω περιορισµένου χώρου. Θα ήθελα, ωστόσο, να επισηµάνω, ότι η θεωρία αυτή του Αριστοτέλη προσφέρει ένα ιδιαίτερα ενδιαφέρον υλικό για µία εξαιρετικής σηµασίας αναλογία του ρόλου που παίζει το Αριστοτελικό εἶδος ως κινοῦν και τελικό αἴτιο στη διαδικασία γένεσης των εµβίων όντων, µε τον αντίστοιχο ρόλο του DNA όπως τον προσδιορίζει η σύγχρονη επιστήµη της Γενετικής. Είναι ένα θέµα ιδιαίτερα εντυπωσιακό, το οποίο έχω αναπτύξει πρόσφατα στην εναρκτήρια οµιλία µου στον Θεµατικό κύκλο «Αναζητώντας της ζωή. Από την αρχαιότητα ώς σήµερα» του Ανοιχτού Πανεπιστηµίου του Δήµου Θεσσαλονίκης σε συνεργασία µε το Μέγαρο Μουσικής Θεσσαλονίκης. Μπορεί, άλλωστε, ο αναγνώστης να βρει την άποψή µου αυτή διατυπωµένη µε συγκεκριµένα επιχειρήµατα στο βιβλίο µου, Ο Αριστοτέλης σήµερα. Πτυχές της Αριστοτελικής Φυσικής Φιλοσοφίας υπό το Πρίσµα της Σύγχρονης Φυσικής (Έκδόσεις Ζήτη, 2010)».

-Πόσο σηµαντική και αναγκαία είναι σήµερα η προβολή του ελληνικού πολιτισµού και της πολιτιστικής µας κληρονοµιάς, η προώθηση θεµάτων κοινού ενδιαφέροντος, όπως ο επαναπατρισµός των γλυπτών του Παρθενώνα στην Ελλάδα και η υποστήριξη του Ελληνισµού της Διασποράς;

«Είναι επιτακτική ανάγκη σήµερα, περισσότερο από ποτέ, να φέρουµε στο προσκήνιο το πολυτιµότερο κεφάλαιο που διαθέτουµε ως λαός, το κεφάλαιο της πολιτιστικής µας κληρονοµιάς, η οποία είναι ταυτόχρονα και κληρονοµιά όλου του πολιτισµένου κόσµου. Είναι καιρός, όπως συνηθίζω να λέω, να αναδείξουµε και να προβάλουµε αυτό που µπορεί να αλλάξει την εικόνα της πατρίδας µας προς τα έξω και ταυτόχρονα να προσφέρει την καλλιέργεια στους δικούς µας ανθρώπους, αλλά και την ψυχική ανάταση. Μια προσπάθεια γνωριµίας για το ευρύτερο κοινό και προβολής διεθνώς της πολιτιστικής µας κληρονοµιάς µπορεί να βοηθήσει τους Έλληνες να ανακτήσουν την υπερηφάνειά τους και τους ξένους να ξαναβρούν τον σεβασµό για τη χώρα που, µεταξύ άλλων, έβαλε τα θεµέλια του Δυτικού τουλάχιστον πολιτισµού, της δηµοκρατίας και των επιστηµών».

-Η κρίση που µαστίζει τη χώρα εκτιµάτε ότι είναι µόνο οικονοµική ή έχει και άλλες διαστάσεις; Είστε αισιόδοξη ότι ο λαός θα την ξεπεράσει και αυτή;

«Η κρίση αυτή δεν είναι µόνον οικονοµική ασφαλώς, αλλά και βαθύτατα κοινωνική. Δεν είναι εύκολο να ξεπερασθεί γρήγορα. Απαιτείται χρόνος και θυσίες από το λαό, αλλά ταυτόχρονα είναι απόλυτη ανάγκη οι πολιτικοί µας να αρθούν στο ύψος των περιστάσεων. Να αφήσουν τις µικροπολιτικές σκοπιµότητες και να ενεργούν πάντα µε µοναδικό τους γνώµονα το καλό της πατρίδας. Εµείς πάλι, οι πολίτες, ο καθένας από εµάς χωριστά, παρ’ όλες τις οικονοµικές δυσκολίες, οι οποίες σε πάρα πολλές περιπτώσεις γίνονται αιτία να καταρρακωθεί το ηθικό του απλού καθηµερινού ανθρώπου, είναι ανάγκη να βάλουµε το δυνατά µας, ώστε να µην µας παραλύσει αυτή η κατάσταση. Πρέπει ο καθένας από εµάς χωριστά να βάλει έστω και ένα µικρό λιθαράκι στην προσπάθεια να βρούµε και πάλι την χαµένη, από πολλές απόψεις, αξιοπρέπειά µας, λόγω της εικόνας που δηµιουργείται για την πατρίδα µας στο εξωτερικό, και να θυµίζουµε µε κάθε ευκαιρία στους ξένους τον σεβασµό που οφείλουν γι’ αυτά που έχει προσφέρει σε όλο τον κόσµο ο Ελληνικός πολιτισµός. Δεν πρέπει σε καµία περίπτωση να ξεχνάµε, ότι η Ελλάδα είναι αυτή που έδωσε τα φώτα της στην Ευρώπη. Μέσα από όλα αυτά, πιστεύω ότι κάποια στιγµή θα βρούµε πάλι τον δρόµο µας και θα ξεπεράσουµε την κρίση, γιατί οι Έλληνες έχουµε αποδείξει σε όλη τη διαδροµή της µακραίωνης ιστορίας µας, ότι διαθέτουµε µία ανεξάντλητη δύναµη».

-Ο Αριστοτέλης, είναι ο οικουµενικός φιλόσοφος, το έργο του οποίου έχει αφήσει ανεξίτηλα τα σηµάδια του στον Ελληνιστικό κόσµο, στη Βυζαντινή λόγια παράδοση, στον Αραβικό κόσµο, και στη Μεσαιωνική διανόηση της Ευρώπης. Η επίδρασή του συνεχίζει να δίνει το παρόν στο πνευµατικό γίγνεσθαι του σύγχρονου Δυτικού πολιτισµού; Πρόκειται, κατά συνέπεια, για ένα έργο το οποίο αξίζει να µελετήσουµε προκειµένου να αναδείξουµε την οικουµενικότητα, τη διαχρονικότητα και την επικαιρότητά του ;

“Ναι, βεβαίως, είναι πράγµατι έτσι. Και αυτός ακριβώς είναι ο στόχος του “Διεπιστηµονικού κέντρου Αριστοτελικών Μελετών”: να αναδείξει ακριβώς αυτή τη µοναδική στην ιστορία της ανθρωπότητας συµβολή του Αριστοτελικού έργου που άφησε ανεξίτηλα τα σηµάδια του επί 2.500 χρόνια και συνεχίζει και σήµερα να δίνει το παρόν. Ελπίζουµε, άλλωστε, ότι στις δύσκολες µέρες που περνάει η πατρίδα µας µε την οικονοµική κρίση, θα έχουµε στο πλευρό µας τους Έλληνες απανταχού της γης, τους Έλληνες της οµογένειας, ώστε και µε τη δική τους βοήθεια να υλοποιήσουµε τον βασικό µας στόχο. Να καταστήσουµε δηλαδή το “Διεπιστηµονικό Κέντρο Αριστοτελικών Μελετών” ένα σηµείο αναφοράς, τόσο για τους ειδικούς µελετητές και σπουδαστές της Αριστοτελικής φιλοσοφίας παγκοσµίως, όσο και για όσους επιθυµούν να κάνουν µία πρώτη γνωριµία µε το έργο του Σταγειρίτη φιλοσόφου Αριστοτέλη. Και αυτό, διότι το Αριστοτελικό Κέντρο του Αριστοτελείου Πανεπιστηµίου, που φέρει το όνοµά του, βρίσκεται σε απόσταση αναπνοής από τα αρχαία Στάγειρα, τον τόπο όπου γεννήθηκε ο Αριστοτέλης, αλλά και από την αρχαία Μίεζα, τον τόπο όπου Μακεδόνας φιλόσοφος δίδαξε τον Μέγα Αλέξανδρο».

 

ΑΦΗΣΤΕ ΜΙΑ ΑΠΑΝΤΗΣΗ