Μόναχο: «Οδοιπορικό μνήμης και τιμής» στο δάσκαλό μου Λυκούργο Αγγελόπουλο (1941 – 2014)

Υπό Κωνσταντίνου Νικολακόπουλου (καθηγητού Πανεπιστημίου Μονάχου, μουσικοδιδασκάλου βυζαντινής μουσικής).

Την 21^η Νοεμβρίου, εορτή των Εισοδίων που ευσεβούτο και τιμούσε ιδιαίτερα, συμπληρώθηκαν ακριβώς έξι μήνες από την εκδημία εις Κύριον σε ηλικία 73 ετών και την εξόδιο ακολουθία του Λυκούργου Αγγελόπουλου, του ξεχωριστού αυτού ανθρώπου και δασκάλου μου και όλο αυτό τον καιρό στο μυαλό μου αναβίωσαν πάμπολλες ξεχωριστές στιγμές με το δάσκαλό μου. Οι επόμενες σκέψεις, πολλές από τις οποίες αντλούνται από άκρως προσωπικές ενθυμήσεις και βιώματα, ας θεωρηθούν ως μια κατάθεση ψυχής, ένα μνημόσυνο χρέους κι ένα ενθύμιο τιμής κι αγάπης στο «Λυκούργο» (όπως τον αποκαλούσαμε τρυφερά όλοι οι μαθητές του), ο οποίος έδωσε στην κυριολεξία τη ζωή του στην υπηρεσία της πατρώας μουσικής μας παραδόσεως.

Είχα την τύχη λοιπόν από την αρχή των φοιτητικών μου χρόνων στην Αθήνα και εντεύθεν να έχει αφήσει επάνω μου τα χνάρια του ο μεγάλος δάσκαλος της βυζαντινής αλλά και γενικότερης παραδοσιακής μας μουσικής, ο Λυκούργος Αγγελόπουλος. Είναι ο άνθρωπος εκείνος που μου προσέφερε βαθύτερες γνώσεις και μού κατέστησε δυνατή την πρόσβαση στα ενδότερα της μουσικής μας παράδοσης.

Σύντομο βιογραφικό Λυκούργου Αγγελόπουλου  [όπως το έδινε ο ίδιος]

Ο ιδρυτής και διευθυντής της Ελληνικής Βυζαντινής Χορωδίας Λυκούργος Αγγελόπουλος γεννήθηκε στον Πύργο Ηλείας το 1941. Σπούδασε νομικά στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και βυζαντινή μουσική κοντά στον Σίμωνα Καρά. Διετέλεσε Πρωτοψάλτης της Αγίας Ειρήνης (πρώτης Μητρόπολης Αθηνών) από το 1982, όπου αποκατέστησε τη μουσική εκτροπή της πολυφωνίας με τη δημιουργία των βυζαντινών της χορών. Ήταν ιδρυτής και διευθυντής της Ελληνικής Βυζαντινής Χορωδίας (ΕΛΒΥΧ) και δίδαξε βυζαντινή μουσική στο Ωδείο Αθηνών και στα Ωδεία Φ. Νάκας και Ν. Σκαλκώτας. Διηύθυνε από την ίδρυσή του τον Παιδικό Βυζαντινό Χορό της Ι. Αρχιεπισκοπής Αθηνών (1984-1997), όπως επίσης τη Σχολή Βυζαντινής Μουσικής των Ι. Μητροπόλεων Ηλείας και Ρεθύμνης και Αυλοποτάμου. Ήταν συνεργάτης της ΕΡΑ και του Ραδιοσταθμού της Εκκλησίας της Ελλάδος.

Το 1994 η Α.Θ.Π. ο Οικουμενικός Πατριάρχης κ.κ. Βαρθολομαίος του απένειμε το οφφίκιο του Άρχοντος Πρωτοψάλτου της Αγιωτάτης Αρχιεπισκοπής Κωνσταντινουπόλεως. Είχε επίσης τιμηθεί από τον αοίδιμο Πατριάρχη Ιεροσολύμων κυρό Διόδωρο, την Εκκλησία της Φινλανδίας, από Ι. Μητροπόλεις της Ελλάδος. Η Ιερά Σύνοδος της Εκκλησίας της Ελλάδος του απένειμε την ευαρέσκειά της, και το 2006 τον χρυσούν σταυρόν του Αποστόλου Παύλου, ενώ ο Πρόεδρος της Ελληνικής Δημοκρατίας, Κωνσταντίνος Στεφανόπουλος, του απένειμε το 2004 τον αργυρούν σταυρόν του Τάγματος του Φοίνικος.

Μετά από σύντομη, οδυνηρή ασθένεια, που την υπέμεινε με χριστιανική εγκαρτέρηση και υπηρετώντας στο αναλόγιο του Πρωτοψάλτη μέχρι την τελευταία στιγμή, ο Λυκούργος Αγγελόπουλος, σε ηλικία 73 ετών, αναπαύθηκε την Κυριακή τῆς Σαμαρείτιδος τη 18^η Μαΐου 2014 στην Αθήνα. Η κηδεία του, χοροστατούντος του Μακαριωτάτου Αρχιεπισκόπου Αθηνών και πάσης Ελλάδος κ.κ. Ιερωνύμου και παρουσία τεράστιου πλήθους πιστών, μαθητών και θαυμαστών της ψαλτικής του δεινότητας, έγινε στο ναό όπου υπηρέτησε ταπεινά και καρποφόρα, στην Αγία Ειρήνη Αθηνών, ανήμερα των θεοστέπτων βασιλέων Κωνσταντίνου και Ελένης (Τετάρτη, 21.05.2014). Αναπαύεται στο Νεκροταφείο Ζωγράφου Αθηνών.

Από την πολύπλευρη προσωπικότητα του Λυκούργου αξίζει να προσεγγίζουμε τέσσερις κυρίως πτυχές του έργου του: Την έρευνα, την ερμηνεία, τη σύνθεση και τη διδασκαλία – τομείς τους οποίους ο Λυκούργος Αγγελόπουλος υπηρέτησε με αυταπάρνηση ολόκληρη τη ζωή του.

Εισαγωγικά θα μπορούσε κανείς εδώ να κάνει τις εξής εισαγωγικές παρατηρήσεις, που καταδεικνύουν τον άνθρωπο Αγγελόπουλο, που δόθηκε ολοκληρωτικά στη μουσική:

• Όσα έκανε στον επίγειο βίο του στο χώρο της μουσικής μας παράδοσης ήταν πολυἀριθμα και θαυμαστά.
• Τον διακατείχε ένα μόνιμο πάθος γι’ αυτό που έκανε και ζούσε μια ζωή άνευ ορίων.
• Τη βυζαντινή μουσική την είχε ερωτευθεί, κι έτσι τη δίδασκε, με πάθος.
• Κατόρθωσε να βάλει τη βυζαντινή μουσική στον παγκόσμιο χάρτη του πολιτισμού και να την εισάγει στα παγκόσμια μουσικολογικά «σαλόνια».
• Για τον πλούτο και το βάθος της παράδοσης που κουβαλάει επάνω της η πατρώα μας μουσική είχε πει σε παλαιότερη συνέντευξή του: «Η βυζαντινή μουσική μου θυμίζει τις τοιχογραφίες του Θεόφιλου, όπου ο Οδυσσέας Ανδρούτσος υπάρχει πλάι στον Μεγαλέξανδρο».
• Τόνιζε ξανά και ξανά την πεποίθησή του για τη σπουδαιότητα και ιδιαιτερότητα της βυζαντινής μουσικής, δανειζόμενος και ενστερνιζόμενος τα λόγια του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη, για τη βυζαντινή μουσική ως μουσική των αγγέλων.

Ο Αγγελόπουλος ως ερευνητής και ερμηνευτής

Ο Λ. Αγγελόπουλος υπήρξε μαθητής του Σίμωνα Καρά, του μεγάλου εθνολόγου, μουσικολόγου και ερευνητή της Εθνικής Παραδοσιακής μας Μουσικής.

Πριν έλθουμε στη μεγάλη ενασχόληση του Λυκούργου με τη βυζαντινή μουσική, θα πρέπει να τονίσουμε ότι οι πολύπλευρες έρευνές του είχαν επεκταθεί και στην Αρχαία Ελληνική Μουσική. Έτσι στο ενεργητικό του προστίθεται και η παρουσίαση αποσπασμάτων αρχαίας ελληνικής μουσικής, παλαιορωμαϊκού και άλλων μελών από λατινικά χειρόγραφα.

Ασχολήθηκε παράλληλα  με τη σύγχρονη μουσική και το συνδυασμό της με την παραδοσιακή μας μελοποιΐα (ήταν ερμηνευτής πολλών έργων του Μιχάλη Αδάμη). Παρουσίασε, σημειώνοντας παγκόσμια επιτυχία, την παλαιά ακολουθία των «Τριῶν Παίδων ἐν καμίνῳ», σε μεταγραφή από τα χειρόγραφα και ανασύσταση της ακολουθίας από τον συνθέτη Μιχάλη Αδάμη.

Ο Αγγελόπουλος συνεργάστηκε επίσης με τους σύγχρονους μουσικούς συνθέτες Δημήτρη Τερζάκη, Κυριάκο Σφέτσα, Γιώργο Κυριακάκη ή ακόμη και το βρετανό συνθέτη John Tavener. Διετέλεσε πρόεδρος του Κέντρου Σύγχρονης Μουσικής Έρευνας. Δεν δίστασε να προσεγγίσει μέσω της βυζαντινής μουσικής και τη σύγχρονη ελληνική θεατρική τέχνη. Σε σημαντικές πολυπολιτιστικές εκδηλώσεις έχει συναντηθεί και συνεργαστεί με επιφανείς εκπροσώπους της ελληνικής θεατρικής σκηνής.

Πρέπει δε να σημειωθεί ότι λόγω των ανοικτών οριζόντων του ήταν από τους πρώτους εκπροσώπους της ορθόδοξης εκκλησιαστικής μουσικής τέχνης, που ήδη μέσα στον ελληνικό χώρο είχε και ανοίγματα και οικουμενικές συνεργασίες με άλλες χριστιανικές ομολογίες. Χαρακτηριστικό για τα αυτονόητα οικουμενικά ανοίγματα είναι και το γεγονός ότι όχι μόνο μία, αλλά αρκετές φορές ο Λυκούργος και η Ελληνική Βυζαντινή Χορωδία έχουν προσκληθεί τόσο από επίσημες αρχές της Ευαγγελικής Λουθηρανικής όσο και της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας, παρουσιάζοντας π.χ. σημαντικές συναυλίες στο Βατικανό.

Η ερευνητική του δραστηριότητα εκτός από το εσωτερικό εντοπίζεται στο εξωτερικό και ιδιαιτέρως στη Γαλλία, διότι ομιλούσε πολύ καλά τα Γαλλικά. Συμμετείχε στην ερευνητική ομάδα του Marcel Peres, καλλιτεχνικού διευθυντή του Ensemble Organum και του Κέντρου Μελέτης Παλαιών Μουσικών (CIRMA) που ερευνά τα παλαιά δυτικά εκκλησιαστικά μέλη και τη σχέση τους με το Βυζάντιο. Ο Λυκούργος Αγγελόπουλος ηχογράφησε στη Γαλλία δίσκους με βυζαντινό, παλαιορωμαϊκό, αμβροσιανό και άλλα παλαιά δυτικά εκκλησιαστικά μέλη. Είχε συμμετάσχει σε διεθνή συνέδρια, δίδαξε σε master class, δημοσίευσε μελέτες και άρθρα για τη βυζαντινή μουσική. Το 2005 εξεδόθη στη Γαλλία το βιβλίο του Les Voix Byzantine.

Ως μαθητής του μεγάλου ερευνητή Σίμωνα Καρά, ο Λυκούργος Αγγελόπουλος ακολούθησε τα χνάρια του δασκάλου του και αφιέρωσε τη ζωή του στην εκτέλεση της γνήσιας μουσικής μέσω πιστής απόδοσης όχι μόνο των ποσοτικών αλλά και των ποιοτικών χαρακτήρων καθώς και των άλλων, εν πολλοίς ξεχασμένων μεγάλων χειρονομιών της βυζαντινής παρασημαντικής. Επέμενε πολύ στο να εμπεδώσουν οι μαθητές του την αξία και λειτουργία τέτοιων χαρακτήρων, όπως του ψηφιστού, της πεταστής, του πιάσματος, του τσακίσματος, του αντικενώματος, του στρεπτού ή της παρακλητικής, καθώς επίσης να μάθουν πως εκτελείται σωστά το κλάσμα ή ποιά λειτουργικότητα έχει το λεγόμενο «κρυφό ισάκι».

Μνημειώδης θα μείνει η επιστημονική συμβολή του Αγγελόπουλου, ο οποίος στο Διεθνές Μουσικολογικό Συνέδριο στους Δελφούς το Σεπτέμβριο 1986 ανέπτυξε το θέμα «Η σημασία της έρευνας και της διδασκαλίας του Σίμωνα Καρά και τα σημάδια Χειρονομίας. Προφορική ερμηνεία της γραπτής εξήγησης». Πέρα από το θεωρητικό μέρος, ο Αγγελόπουλος, μέσω των καταγραφών του, κατόρθωσε μέσα από μια σειρά φωνητικά και εικονικά παραδείγματα εκτέλεσης ύμνων από παλαιούς ιεροψάλτες να αποδείξει ότι ο Σίμων Καράς δεν εφηύρε τίποτε νέο, παρά μόνο κατέγραψε αυτό που διατηρείται ανά τους αιώνες στην προφορική παράδοση και περνάει από γενιά σε γενιά. Αυτά τα πολύ σύντομα αλλά λαλίστατα οπτικοακουστικά τεκμήρια έκαναν τέτοια εντύπωση, ώστε αναρτήθηκαν στο ψηφιακό επιστημονικό Περιοδικό μιάς από τις διεθνώς εγκυρότερες διαδικτυακές πύλες για τη Μουσική, με την ονομασία «Ψαλτική» (Psaltiki).

Ο ερευνητής και μελετητής Λυκούργος Αγγελόπουλος με τις αναλυτικές έρευνές του έφερε στην επιφάνεια τους πατριαρχικούς ψάλτες Μανουήλ Χρυσάφη, Ιωάννη Τραπεζούντιο, Δανιήλ, Ιάκωβο Πρωτοψάλτη, Πέτρο Λαμπαδάριο, Κωνσταντίνο Πρωτοψάλτη. Ιδιαίτερη ενασχόληση είχε με μεγάλο μέρος, αρκετών μεταξύ των άλλων και ανέκδοτων συνθέσεων του Ιωάννου Κουκουζέλη του Μαΐστορος, στον οποίο αφιέρωσε και ψηφιακούς δίσκους.

Ο χώρος που κατ’ εξοχήν κατέθετε τη γνήσια μαρτυρία της μουσικολογικής του έρευνας και που ως βυζαντινός ερμηνευτής αγάπησε ιδιαίτερα ήταν ο Ιερός Ναός της Αγίας Ειρήνης Αθηνών, στην οδό Αιόλου (πρώτης Μητρόπολης Αθηνών). Το 1835, εκεί έγινε η τελετή ενηλικίωσης του βασιλιά Οθωνα, το 1843 κηδεύτηκε ο ήρωας του 1821 Θεόδωρος Κολοκοτρώνης, ενώ τακτικά έκανε τις εξομολογήσεις της και η βασίλισσα Αμαλία.

Εκεί λοιπόν διετέλεσε από το 1982 μέχρι και λίγες ημέρες πριν την κοίμησή του ο Λυκούργος Πρωτοψάλτης και δημιουργός δύο αξιόλογων βυζαντινών χορών. Ο Ναός της Αγίας Ειρήνης έχει σημαδέψει την τεράστια συμβολή του στην παραδοσιακή μας μουσική εκτός των άλλων και λόγω των αξέχαστων ομηρικών αγώνων που έκανε ο Αγγελόπουλος και αποκατέστησε τη μουσική εκτροπή της πολυφωνίας, που είχε εισαγάγει στις αρχές του 20^ου αιώνα ο Ιωάννης Θ. Σακελλαρίδης (1853-1936).

Ο Λυκούργος πάλεψε μέχρι και με τα χέρια – στην κυριολεξία, γιατί ήμουν παρών – με τους απογόνους του Σακελλαρίδη στην Αγία Ειρήνη, την ώρα που «παραδοσιακοί» ψάλτες δεν έπαιρναν καν θέση σε όσα τραγελαφικά αλλά και κσομοϊστορικά διαδραματίζονταν σχεδόν κάθε Κυριακή μπροστά από το Ναό, από το 1982 και για αρκετό καιρό. Τότε, θυμάμαι, τού συμπαραστάθηκαν έμπρακτα και ηθικά επώνυμοι των Αθηνών, όπως λόγου χάριν ο συγγραφέας Ιωάννης Χατζηφώτης, ο οποίος και μετά από παρότρυνση του Αγγελόπουλου και για να τον στηρίξει στον αγώνα του ανέλαβε και καθήκοντα Επιτρόπου στην Αγία Ειρήνη.

Είναι αλήθεια, ότι ο αγώνας τότε για τη λειτουργική μουσική στην Αγία Ειρήνη δεν είχε περιορισθεί μόνο στο χώρο των ειδημόνων, αλλά είχε πάρει και κοινωνικές διαστάσεις. Γενικά επρόβαλε παντού με θάρρος και πάθος τη σπουδαιότητα της γνήσιας παραδοσιακής μας μουσικής και δεν εδίσταζε να αντιπαρατεθεί ακόμη και με επώνυμους, όταν είχε την εντύπωση ότι «φυτρώνουν εκεί που δεν τους σπέρνουν».

Η δραστηριότητά του στη σύνθεση

Επειδή είχε αφιερώσει το μεγαλύτερο μέρος της ενασχόλησής του με την ανακάλυψη, ερμηνεία και δημοσιοποίηση παλαιών βυζαντινών χειρογράφων, ο ίδιος δεν έριξε το κέντρο βάρους σε δικές του συνθέσεις.

Κυρίως προσπάθησε να μελοποιήσει είτε άγνωστους ύμνους γνωστών Αγίων, είτε ύμνους που ανήκαν σε νεώτερες υμνολογικές συνθέσεις. Είχε επίσης μια ιδιαίτερη προτίμηση σε σύνθεση Εκλογών, δηλαδή ψαλμικών στίχων αφιερωμένων σε μεγάλες Δεσποτικές ή Θεομητορικές εορτές.

Χαρακτηριστικό για την εμμονή του στην γνήσια παράδοση ήταν οι συνεχείς του αναφορές στο μεγάλο άγιο των γραμμάτων, τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη. Μάλιστα ο Αγγελόπουλος έκανε εις βάθος έρευνα στην σε πολλούς άγνωστη υμνογραφία του Παπαδιαμάντη και μελοποίησε αρκετούς ύμνους π.χ. που έγραψε ο συγγραφέας της Σκιάθου προς τιμήν του Αγίου Αντίπα, επισκόπου Περγάμου (11^η Απριλίου).

Διεύθυνση χορωδίας και διδασκαλία

Πέρα όμως από την έρευνα, την ερμηνεία ή τη σύνθεση, ο Λυκούργος ήταν κατ’ εξοχήν ΔΑΣΚΑΛΟΣ (κι εδώ θα πρόσθετα: και Παιδαγωγός). Πατώντας στα χνάρια του Καρά, έβγαλε μαθητές. Αυτό ήταν το τάλαντό του. Δεν ξέρω μέρος της Ελλάδας, αλλά και της Ευρώπης και αλλού που να μην υπάρχει κάποιος σε στασίδι που να πέρασε απ΄ το δάσκαλο.

«Ο Λυκούργος Αγγελόπουλος ανήκει στη σπάνια κατηγορία των μουσικών που συνδυάζουν την καλλιτεχνική ευαισθησία με την επιστημονική περιέργεια», είχε αναφέρει παλαιότερα ο Υφυπουργός Πολιτισμού Γιάννης Ιωαννίδης. «Η προσφορά του τόσο ως εμψυχωτή και διευθυντή της Ελληνικής Βυζαντινής Χορωδίας, όσο και ως Δασκάλου που ξέρει να μεταγγίζει στους μαθητές του το πάθος για τη γνησιότητα, είναι ανεκτίμητη γιατί συμβάλλει αποφασιστικά στην ιστορικά τεκμηριωμένη και θεμελιωμένη απόδοση της ελληνικής εκκλησιαστικής μουσικής (του μεγάλου αυτού κλάδου της Εθνικής μας Μουσικής, με τις πανάρχαιες ρίζες και την αξεπέραστη αισθητική και πνευματική αξία), με τρόπο που να προβάλλεται όλη της η αλήθεια και ομορφιά, απαλλαγμένη από ψευδεπίγραφες παραποιήσεις, που δεν εκφράζουν παρά προσωπικές ή τοπικές συνήθειες, ξένες προς την πραγματική ουσία αυτής της μεγάλης μουσικής.»

Ο δάσκαλος μάς έμαθε όλους να διαβάζουμε, να μελετάμε το μουσικό κείμενο – παραλλαγή και μέλος – ώρες ατέλειωτες. Έλεγε ότι αυτό που ψάλλεις θα πρέπει σε τελική ανάλυση να γίνει κτήμα σου. Και όταν μελετούσαμε όλοι μαζί στη χορωδία απαιτούσε ο δάσκαλος το ένα μάτι να βλέπει το κείμενο και το άλλο να παρακολουθεί το δάσκαλο. Δεν ξέρω πόσες επαγγελματικές χορωδίες τόσο πολύωρες πρόβες όσο η χορωδία μας και μάλιστα όταν πλησίαζαν συγκεκριμένες εκδηλώσεις.

Ο δάσκαλος μάς έμαθε την αγιορείτικη παράδοση: Μέσα από τις καταγραφές του παλαιότερων ψαλτών, τον Διακοδιονύση το Φιρφιρή και τις ολονύκτιες αγρυπνίες με το αγιορείτικο τυπικό στην Ελλάδα και στο εξωτερικό. Ήταν πολύ φιλακόλουθος, ώστε οργάνωνε ο ίδιος πολύ συχνά στην Αγία Ειρήνη ιδιαίτερες ακολουθίες, πολλές φορές αγρυπνίες με το μοναχικό τυπικό, και εκείνα τα πρώτα χρόνια, που δεν είχε ακόμη αναπτυχθεί η τεχνολογία, τις ανακοίνωνε όλες με δικά του χειρόγραφα σημειώματα.

Είναι αλήθεια ότι είχε μια ιδιαίτερη αγάπη στην εορτή των Εισοδἰων και στην όμορφη και πολυποίκιλα μελοποιημένη υμνογραφία της. Γι’ αυτό το λόγο κάθε χρόνο όλο και κάπου θα έψαλε η ΕΛΒΥΧ στην εορτή της 21^ης Νοεμβρίου. Αξέχαστο βέβαια θα μού μείνει το πρώτο μου υπεράκτιο ταξίδι με τη χορωδία το 1983 στην Αίγυπτο, όπου ψάλλαμε σε Αλεξάνδρεια και στην ελληνική ενορία στο Κάιρο. Όμως ιδιαίτερα αλησμόνητες ώρες ήταν αυτές που περάσαμε στην Ιερά Μονή της Αγίας Αικατερίνης στο όρος Σινά, όπου η ΕΛΒΥΧ έψαλε μια μαραθώνια αγρυπνία πάνω από 9 συνεχείς ώρες στην εορτή της Αγίας Αικατερίνης σε συνδυασμό με την υμνολογία των Εισοδίων. Ήταν από τις πρώτες μεγάλες ακολουθίες που ηχογραφήθηκαν επαγγελματικά και κυκλοφόρησε σε τριπλή κασσέττα

Πέρα από τις γνώσεις περί μουσικής ο δάσκαλος μάς μύησε επίσης και στο κανονάρχημα, δηλαδή στην εμμελή απαγγελία του κειμένου στη βάση του εκάστοτε ήχου. Εκγύμνασε δε στο κανονάρχημα αρκετούς μικρούς στην ηλικία από τον Παιδικό Βυζαντινό Χορό της Ι. Αρχιεπισκοπής Αθηνών, που είχαν ψιλή φωνή, ώστε να αποδίδονται με σαφήνεια και οι χαμηλοί τόνοι.

Ο δάσκαλος μάς έμαθε το ρυθμό στην εκτέλεση του μέλους, το ευσχημόνως και κατά τάξιν – συντόμως στα ειρμολογικά και στους κανόνες, βραδύτερα στα στιχηραρικά και παπαδικά μέλη – και τα κρατήματα, τα άρρητα ρήματα των αγγέλων, το νανούρισμα της Παναγιάς, όπως κάπου-κάπου το χαρακτήριζε.

Ο δάσκαλος μάς έμαθε πως να απαγγέλλουμε πεζώς ή εμμελλώς ένα κείμενο, προσέχοντας την προφορά, τους συνδυασμούς φωνηέντων και συμφώνων και τονίζοντας πάντα εκείνα τα τμήματα των συλλαβών που συμβάλλουν στην σωστή κατανόησή του.

Ο δάσκαλος κατά τις εκδηλώσεις γινόταν «Ένα» με τη χορωδία, «σάρξ ἐκ τῆς σαρκός αυτής». Ανήκε κι αυτός ανεξαιρέτως στο ημικύκλιο, κυττάζοντας κι αυτός το κοινό, ψάλλοντας μ’ ένα στόμα και εμψυχώνοντας τους χορωδούς με κινήσεις των χεριών και κατάλληλα νεύματα.

Ο δάσκαλος ερχόταν στο πανηγύρι σου, σ’ όποια εκκλησίτσα και να έψελνες και σε όποιο στασίδι δεξί ή αριστερό, ψέλνοντας δίπλα σου, μαζί σου. Ποτέ δεν κατελάμβανε την κεντρική θέση για απλούστατα σού έδινε να καταλάβεις ότι είχε έρθει για να σε βοηθήσει και όχι για να επιδειχθεί ο ίδιος.

Ο δάσκαλος σε όποια εκδήλωση της χορωδίας και αν συμμετείχες, έβγαζε και σου έδινε για τον κόπο σου κάποιο χαρτζιλίκι, μικρό ή μεγάλο. Κι ας ήταν για σένα και μόνο η συμμετοχή σου στη χορωδία σχολείο και ευλογία. Και ασφαλώς στα ταξίδια του εξωτερικού ο δάσκαλος πάντα φρόντιζε να αναγνωρίζεται η προσφορά των μελών της χορωδίας και με χειρονομίες αβραμιαίας φιλοξενίας.

Μια ακόμη αξιοθαύμαστη δραστηριότητα του Λυκούργου ήταν η συνεργασία του με «τολμηρούς» ανθρώπους, όπως για παράδειγμα ο «αντάρτης» πατήρ Γεώργιος Πυρουνάκης (1910-1988), που έγινε γνωστός από τη θαρραλέα του αντίσταση κατά της δικτατορίας αλλά και την ανοικτή κριτική σε Ιεράρχες που την υπεστήριζαν. Το μαχητή αυτό πρεσβύτερο είχα την ευλογία να τον γνωρίσω αρκετά προσωπικά και να τού ψάλλω για αρκετά χρόνια σε μια μικρή ενορία στην Ελευσίνα, στην αγαπημένη ενορία του που επανήλθε μετά από αρκετά χρόνια «εξορίας» στον Άγιο Στέφανο Αττικής από τη Χούντα των Συνταγματαρχών. Αυτός λοιπόν ο «σύγχρονος Παπαφλέσσας», όπως τον είχε αποκαλέσει ο μεγάλος δημοσιογράφος Λυκούργος Κομίνης, καθιέρωσε μαζί με τον Αγγελόπουλο κάθε 15^η Σεπτεμβρίου να τιμάται με ιδιαίτερες ακολουθίες ο Άγιος Πορφύριος ο Μίμος, προστάτης των ηθοποιών.

Αξέχαστοι θα μού μείνουν οι πανηγυρικοί Εσπερινοί στον Ιερό ναό του Αγίου Σώστη, με την παρουσία γνωστών ηθοποιών, όπως της Άννας Συνοδινού ή του Πέτρου Φυσούν. Κι ήταν απίστευτες στιγμές για εμάς να ψάλλουμε τα ανοιξαντάρια δίπλα π.χ. στον Μάνο Κατράκη, ο οποίος είχε προηγουμένως διαβάσει με εκείνη την αγέροχη φωνή τον Προοιμιακό Ψαλμό.

Ο Δάσκαλος Αγγελόπουλος – με κεφαλαίο το Δέλτα – ήταν στους μαθητές του παράλληλα και ένας δεύτερος πατέρας και παιδαγωγός, αν και ο ίδιος ποτέ δεν απέκτησε οικογένεια και δικά του βιολογικά παιδιά. Πόσους όμως μαθητές του δεν στήριξε, συμβούλεψε, συμπαραστάθηκε, καθοδήγησε; Όπως κάθε πατέρας, ήταν αυστηρός εκεί που έπρεπε και βοηθούσε εκεί που η κατάσταση δυσκόλευε.

Είναι αλήθεια ότι στο Λυκούργο καταγράφεται εκ των υστέρων μια μεγάλη προσφορά – πέρα από την βασική του χορωδία – και στον Παιδικό Χορό της Ιεράς Αρχιεπισκοπής Αθηνών, που ο ίδιος ανέλαβε, μετά από παράκληση του τότε Αρχιεπισκόπου Αθηνών κ. Σεραφείμ, από την ίδρυσή του το 1984 και μέχρι το 1997. Και σε αυτό τον τομέα αφιερώθηκε με πάθος και διοργάνωνε για τους μικρούς μελωδούς τόσο λειτουργικές συνάξεις στην Αγία Ειρήνη όσο και δημόσιες εμφανίσεις.

Αυστηρότητα έδειχνε κυρίως στην εκμάθηση της Μουσικής και στην αυτοσυγκέντρωση κατά τη διάρκεια των προβών, όπου ήταν απαιτητικός. Σε στιγμές έντασης είτε στην πρόβα είτε στο ψαλτήρι, θυμάμαι χαρακτηριστικές στιγμές όπου εκσφενδόνιζε προς τον πταίοντα ό,τι έβρισκε μπροστά του, από κάποιο βιβλίο μέχρι ακόμη και το διχαλωτό διαπασόν που κρατούσε στο χέρι. Όμως μετά από λίγο ένιωθες την ηρεμία και τη στοργή του δασκάλου.

Είναι βεβαίως εντυπωσιακό το ότι η διδακτική του δραστηριότητα δεν περιορίστηκε στον ελλαδικό χώρο. Ο Αγγελόπουλος έγινε ο Δάσκαλος και σε αρκετές Σχολές Μουσικής του εξωτερικού, όπου αγάπησε κι αγαπήθηκε. Πολύ έντονη μεταξύ των άλλων υπήρξε η δραστηριότητά του στη Σερβία, τη Βουλγαρία, την Πολωνία ή την Ρουμανία, όπου βραβεύθηκε πολλαπλώς και άφησε μια αξιόλογη νέα γενιά ιεροψαλτών και μελετητών.

Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΧΟΡΩΔΙΑ

Η Ελληνική Βυζαντινή Χορωδία, ήδη από το χρόνο ίδρυσής της το 1977, υπήγετο στον ομώνυμο Σύλλογο «ΕΛΒΥΧ», του οποίου το Δ.Σ. απετελείτο από διανοουμένους και καλλιτέχνες, ανθρώπου του πνεύματος και του πολιτισμού.

Η συνεχής προσπάθεια του Λυκούργου Αγγελόπουλου και των συνεργατών του για σωστή παιδεία και επιστημονική γνώση του μουσικού πολιτισμού, η έρευνα και η υψηλής ποιότητας και απαιτήσεων ερμηνεία εξασφάλισαν την αποδοχή της βυζαντινής μουσικής και στα μεγάλα μουσικά «σαλόνια» και τις απαιτητικές για ποιότητα διεθνείς μουσικές σκηνές στο εξωτερικό. Στη μακρά μουσική της πορεία ο Λυκούργος παρουσίασε την βυζαντινή μουσική, όπως αυτή έφθασε ώς τις μέρες μας με την γραπτή και προφορική παράδοση, κατά πρώτον σε πολλά μέρη της Ελλάδας, προσκεκλημένος από συλλόγους, πολιτιστικούς φορείς και Μητροπόλεις.

Η παρουσίαση της βυζαντινής μας μουσικής, όπως έφτασε ως τις μέρες μας με τη γραπτή και την προφορική παράδοση, δεν σταμάτησε όμως στον ελλαδικό χώρο. Επεκτάθηκε και σε 31 περαιτέρω χώρες της Ευρώπης, της Ασίας, της Αμερικής και της Αφρικής. Δεν μπορώ να το υποστηρίξω υπεύθυνα, αλλά έχω την εντύπωση ότι η ΕΛΒΥΧ είναι η μοναδική χορωδία ορθοδόξου εκκλησιαστικής μουσικής, που έχει να παρουσιάσει στο ενεργητικό της τόσα πολλά ταξίδια στο εξωτερικό, εφόσον απουσίαζε από την Ελλάδα σε τακτά χρονικά διαστήματα.

Με απόλυτο σεβασμό στην παράδοση και αφοσίωση στην έρευνα και την μελέτη, η Ελληνική Βυζαντινή Χορωδία ερμήνευσε σε συναυλίες υψηλού καλλιτεχνικού και αισθητικού επιπέδου αντιπροσωπευτικά μέλη της βυζαντινή μουσικής, από τις Ηνωμένες Πολιτείες έως την Πετραία Αραβία και από τη Φινλανδία και τη Ρωσία μέχρι την Ιβηρική χερσόνησο, αποδίδοντας το ύφος και την πνευματικότητα της μουσικής μας παράδοσης.

Θα μπορούσαμε να αναφέρουμε δύο κορυφαία γεγονότα από τις δραστηριότητες της ΕΛΒΥΧ: το πρώτο είναι η συμμετοχή της τον Ιούνιο 2002 στη Θ. Λειτουργία, που ετέλεσε για πρώτη φορά ορθόδοξος Πατριάρχης μετά από πολλούς αιώνες, ο Οικουμενικός Πατριάρχης κ. Βαρθολομαίος στην αρχαία βασιλική του Αγίου Απολλιναρίου στη Ραβέννα (6^ος αιώνας). Ακόμη πολύ σημαντική ήταν το 2000 η συμμετοχή της χορωδίας στην Πανορθόδοξη Θ. Λειτουργία των Χριστουγέννων στη Βηθλεέμ για τον εορτασμό των 2000 χρόνων από τη Γέννηση του Σωτήρος.

Η ΕΛΒΥΧ έχει στο ενεργητικό της περισσότερες από χίλιες εκατό λειτουργίες και συναυλίες και έχει συμμετάσχει σε πολλές άλλες σημαντικές εκδηλώσεις, καλεσμένη τόσο από εκκλησιαστικές ή πολιτιστικές αρχές του εξωτερικού όσο και από οργανώσεις Ομογενών ή και διπλωματικές αντιπροσωπείες της Ελλάδας στο εξωτερικό.

Ένα επίσης ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της προσωπικότητας του δασκάλου μας είναι το γεγονός ότι σε οποιοδήποτε έντυπο παρουσίαζε την ΕΛΒΥΧ αυτός ποτέ δεν επεδίωκε την αποκλειστικότητα ως διευθυντής και χοράρχης της. Παραδειγματικές είναι η ετήσιες εκθέσεις πεπραγμένων, οι οποίες κατέγραφαν εκτός των άλλων στοιχείων και εκείνα τα μέλη ονομαστικά, που σε συγκεκριμένες εκδηλώσεις είχαν διευθύνει κι αυτοί τη χορωδία.

Εκτός από τις εμφανίσεις της σε τριάντα μία χώρες στον κόσμο, η Ελληνική Βυζαντινή Χορωδία έχει πραγματοποιήσει ηχογραφήσεις στους μεγαλύτερους ραδιοτηλεοπτικούς σταθμούς της Ευρώπης και έχει εκδόσει περισσότερες από σαράντα κασέτες και ψηφιακούς δίσκους βυζαντινής μουσικής. Συμμετείχε σε μεγάλα ευρωπαϊκά φεστιβάλ, στα Φεστιβάλ Αθηνών και Επιδαύρου, στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών, στο Μητροπολιτικό Μουσείο της Νέας Υόρκης, στο Early Music Festival της Βοστώνης, στο Φεστιβάλ Θρησκευτικής Μουσικής Μόσχας και Αγίας Πετρούπολης.

Σημαντικές ασφαλώς είναι οι πολυετείς συνεργασίες και κοινές συναυλίες με το γαλλικό μουσικό σύνολο Ensemble Organum του Marcel Peres. Όλως ιδιαιτέρως όμως αξιομνημόνευτη είναι η κοινή εμφάνιση στον ιστορικό Ναό της Αγίας Ειρήνης Κωνσταντινουπόλεως με το τουρκικό Ensemble Kudsi Erguner.

Αξίζει να σημειωθεί ότι η αφιέρωσή του στις δραστηριότητες της χορωδίας, που είχε ως κύρια ευθύνη της να καταστήσει ευρέως γνωστή τη γνήσια βυζαντινή μουσική, ήταν ολοκληρωτική. Ο γενικός προγραμματισμός και κυρίως η διάρθρωση των συναυλιών εσχεδιάζοντο με δική του προσωπική ευθύνη. Προσπαθούσε σε κάθε συναυλία, που είχε μια συγκεκριμένη θεματική, να υπάρχει εκπροσώπηση των κεντρικών ύμνων του θέματος και όλων των ειδών μελοποιΐας (ειρμολογικό, στιχηραρικό, παπαδικό). Είναι ακόμη αξιοσημείωτο ότι σχεδόν πάντα το κύριο μέρος κάθε συναυλίας ετελείωνε με ένα Κράτημα, που ήταν από τα αγαπημένα του μελωδικά είδη της υστεροβυζαντινής μελοποιΐας και, θα έλεγα, το σήμα κατατεθέν της ΕΛΒΥΧ.

Ο Λυκούργος έδωσε στην κυριολεξία την ζωή του στη μουσική και στην υπηρεσία της λατρευτικής μας παράδοσης. Καίτοι βαρυά άρρωστος, έψαλε όλο το Μεγαλοβδόμαδο του 2014 και επέμενε να «βγάλει» και το πανηγύρι του Ναού του, της Αγίας Ειρήνης την 5^η Μαΐου, όπερ και εγένετο. Ας δούμε ένα από τα τελευταία – ίσως και το τελευταίο γνωστό βίντεο – από το τελευταίο του Πάσχα:

Ο Λυκούργος, πέρα από ερευνητής, ερμηνευτής ή ακόμη και μελοποιός, πρωταρχικά υπήρξε Δάσκαλος, που φώτισε με τα φώτα του πολλές γενεές παλαιότερων και νεώτερων ψαλτών. Αυτές οι αξίες, που μάς μεταλαμπάδευσε και για τις οποίες τού είμαστε ευγνώμονες, μάς συνοδεύουν σε όλη μας τη ζωή και γίνονται οδοδείκτες και για τους δικούς μας μαθητές.

«Ευφραίνου εν Κυρίῳ Δάσκαλε, αγάλλου και χόρευε

υμνώντας με τους αγγέλους εν ουρανοίς.

Καλή Ανάσταση»