Του Εμμανουήλ Πάσχου

Καθηγητής Φυσικής στο Πολυτεχνείο του Dortmund (Germany)OLYMPUS DIGITAL CAMERA

Μέλος του Συμβουλίου Ιδρύματος του ΑΠΘ.

 

        Η Βυζαντινή εποχή είναι γνωστή για την τέχνη, την λογοτεχνία, την θεολογία  αλλά δεν είναι τόσο γνωστή για την επιστήμη και την τεχνολογία της. Σε δύο διαλέξεις στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης (ΑΠΘ) ανέπτυξα μερικές από τις καινούργιες ιδέες, κυρίως στις θετικές επιστήμες, που παράγονται αυτή την περίοδο.

   Η ανώτατη ή πανεπιστημιακή μόρφωση σε όλη την διάρκεια του Βυζαντίου βασίζεται 1) στο Quatrivium (τετρακτύς των μαθημάτων) που περιλαμβάνει Αριθμητική, Γεωμετρία, Μουσική και Αστρονομία και 2) Trivium με Γραμματική, Ρητορική και Φιλοσοφία.

Θα λέγαμε ότι οι δύο κλάδοι αντιστοιχούν στις θετικές και κλασσικές σπουδές και επί πλέον ξέρουμε και τα βιβλία τα οποία χρησιμοποιούσαν. Επί πλέον όλοι οι φοιτητές παρακολουθούσαν μαθήματα Ιατρικής και Θεολογίας. Τους ίδιους κλάδους παρέλαβε η δυτική Ευρώπη μέχρι την Αναγέννηση η οποία εισήγαγε τους όρους Quatrivium και Trivium.

         Η βυζαντινή επιστήμη διακρίνεται από τρείς χρονολογικές περιόδους ακμής και τις οποίες ακολουθώ.  Στην πρώιμη Βυζαντινή περίοδο, μέχρι τον 7ο αιώνα η Ελληνιστική επιρροή είναι φανερή διότι υπάρχουν αρκετές αναφορές στον Αριστοτέλη (Όργανο), τον Πλάτωνα (Τίμαιος), τον Ευκλείδη  και  την Μεγίστη Σύνταξη του Πτολεμαίου. Δανείζονται αρχές και κριτήρια από την κλασσική εποχή ότι ο κόσμος είναι κατανοητός διά της λογικής  (δομή αξιωματικού συστήματος ) και παρατηρείταιμεγάλη προσπάθεια για εκπαίδευση και ΓΝΩΣΗ, πολλές φορές χωρίς άμεση πρακτική εφαρμογή.Υπάρχουν αναφορές σε αρχαία κείμενα από τον Πρόκλο , τον Ιωάννη τον Φιλόπονο, τους πατέρες της εκκλησίας και άλλους.

      Ένα από τα θέματα που τους απασχολούν είναι η δημιουργία και εξέλιξη του σύμπαντος, δηλαδή  του κόσμου. Αποδέχονται ότι ο κόσμος δημιουργήθηκε εκ του μηδενός. Μετά την δημιουργία το σύμπαν παραμένει σταθερό και αμετάβλητο. Διαιρούν τον κόσμο, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη,  σε δύο περιοχές:

      Υποσελήνια περιοχή  με επίγειους νόμους όπου υπάρχει γένεση και φθορά   

            Υπερσελήνια  περιοχή με αιθέριους νόμους , χωρίς φθορά και αλλαγή.

Οι δύο περιοχές είναι ξεχωριστές οντότητες  και η κάθε μία έχει τους δικούς της νόμους. Για να επεκτείνουμε τους επίγειους νόμους σε όλο το σύμπαν πέρασαν πολλοί αιώνες, μέχρι τον Κέπλερ,  ο οποίος απαιτεί ότι οι αστρονόμοι πρέπει να ζητούν τα θεμέλια της επιστήμης τους στους φυσικούς νόμους της γης. Με τα ίδια θέματα ασχολούνται και πατέρες της εκκλησίας . Ο Άγιος Βασίλειος έγραψε την Εξαήμερο όπου προσπαθεί να εξηγήσει το σύμπαν σύμφωνα με τις Γραφές. Συμβουλεύει τα κείμενα να πρέπει εννοούνται όπως γράφθηκαν (“Νοείσθω τoίνυν ως γέγραπται (Θ4)“). Σε θέματα επιστήμης είναι ευαίσθητος και ευφυής και αποδέχεται την αρχαία φιλοσοφία. Αναφέρει ότι ο Χριστιανός μπορεί να αποδεχτεί την φυσική πραγματικότητα χωρίς κίνδυνο στην πίστη του. 

     Από την ίδια εποχή διασώζονται κείμενα που διορθώνουν και ταυτοχρόνως επεκτείνουν  τους νόμους της κίνησης των σωμάτων.    Η Σχολή της Αλεξάνδρειας με εκπρόσωπο τον Ιωάννη τον Φιλόπονο  (529 μ. Χ.) παρουσιάζει πρωτότυπες ιδέες. Ο Φιλόπονος μελετά την πτώση των σωμάτων και βρίσκει ότι ο χρόνος που χρειάζονται δύο σώματα με διαφορετικές μάζες να πέσουν από το ίδιο ύψος είναι περίπου ανεξάρτητος από τις μάζες τους.  Δεύτερον, προτείνει ότι τα κινούμενα σώματα έχουν μια έμφυτη “ωθητική δύναμη„ οποία τα διατηρεί στη τροχιά τους. Την ονομάζει “Ενώθηση„ και είναι η σημερινή ορμή ( momentum, impetus).  Μία παρόμοια κριτική εξασκείται πολύ αργότερα  από τον Averroes (1126-1198 μ.Χ.) και κατόπιν από τους Oresme και Buridan στο Πανεπιστήμιο των  Παρισίων. Ο Γαλιλαίος ασπάζεται τις θεωρίες του Φιλόπονου και τις επεκτείνει ως πρόδρομος και μέλος της Αναγέννησης. 

Τον όγδοο αιώνα ζει ο Λέων ο Μαθηματικός  για τον οποίο αναφέρεται ότι επέκτεινε θεωρήματα του Ευκλείδη. Δυστυχώς έχουμε πολύ λίγα από τα αποτελέσματα του, κυρίως ως σχόλια στα περιθώρια χειρογράφων. Ξέρουμε ότι έγινε επίσκοπος Θεσσαλονίκης και είχε σπουδαίους μαθητές. Ένας μαθητής είναι ο Αρέθας που παρήγαγε χειρόγραφα για τα Στοιχεία του Ευκλείδη και την Μεγίστη Σύνταξη. Ο δεύτερος μαθητής είναι ο Κύριλλος ( και πιθανόν ο αδελφός του Μεθόδιος)  που έγιναν οι Ιεραπόστολοι των Σλάβων. 

   Στην Εποχή των Παλαιολόγων παρουσιάζεται μία στροφή στα αρχαία ελληνικά κείμενα και διασώζονται πολλά χειρόγραφα και αναφέρω μόνο λίγα. Ο Μέγας Λογοθέτης Θεόδωρος Μετοχίτης αποσύρετε από τη πολιτική ζωή και μελετά Αστρονομία. Έγραψε εκτενείς “Παραφράσεις στα Συγγράμματα του Αριστοτέλη„ και ένα βιβλίο  παράλληλό με την Μεγίστη Σύνταξη με τα οποία προσπαθεί και ελπίζει να ανυψώσει το επίπεδο διδασκαλίας. Οι προσπάθειες του έφεραν αποτέλεσμα διότι το επίπεδο ανυψώθηκε. Ο μαθητής του Ν. Γρηγοράς, ύστερα από προσεκτικές μελέτες,  όχι μόνο επεσήμανε τις ανακρίβειες του ημερολογίου, αλλά υπέδειξε στον βασιλέα Ανδρόνικο την διόρθωση του. Ο Ανδρόνικος επείσθη και θα αποδεχόταν την πρόταση  αλλά φοβήθηκε να εισάγει την αλλαγή διότι θα έφερνε σύγχυση και διάσπαση την Εκκλησία. Τελικά, η αλλαγή ημερολογίου έγινε το 1582 από τον Πάπα Γρηγόριο 13ον .

Την ίδια εποχή υπάρχουν πολλές εργασίες. Θα αναφέρω ακόμη μία προσωπικότητα . Ο γιατρός  Γ. Χιονιάδης επισκέφθηκε το Αραβικό και Περσικό κόσμο και έφερε πίσω κείμενα που τα μετέφρασε. Μας άφησε μια σύντομη εργασία στην οποία περιγράφει ένα θεώρημα κινηματικής. Το θεώρημα δείχνει πως παράγεται ευθύγραμμη κίνηση με την σύνθεση δύο κυκλικών κινήσεων και είναι γνωστό ως AlTusicouple.  Το θεώρημα έπαιξε σημαντικό ρόλο και μεταφέρθηκε στην Δύση από τον Χιονιάδη.  Η πρώτη διατύπωση του είναι Ελληνική (περιγράφεται στην “Υποτύπωσις των Αστρονομικών Υποθέσεων“ του Πρόκλου). 

                  Κλείνω το σύντομο άρθρο με μερικές τεχνολογικές ανακαλύψεις. Οι αρχιτέκτονες χτίζουν λαμπρότατα κτίρια και εισάγουν στην εργασία τους το εργαλείο     Τ- square των μηχανικών  (Εικόνα 1.). Μελετούν και τελειοποιούν τον Αστρολάβο (Εικόνα 2.). Εισάγουν το Υγρό Πυρ γνωστό στα Αγγλικά ως GreekFire.  Οι φυσικοί και μαθηματικοί μέθοδοι βυζαντινών χειρογράφων χρησιμοποιήθηκαν και από τους νεότερους Έλληνες για να επαναφέρουν την διδασκαλία των επιστήμων στην σύγχρονη Ελλάδα 

Προσπάθησα να σας δώσω μια σύντομη  εικόνα του πως η αρχαία επιστήμη και τεχνολογία διατηρήθηκαν ζωντανές στο Βυζάντιο . Επιστήμονες και διανοούμενοι τις μελέτησαν, βελτίωσαν και τις μετέφεραν στη Δύση. Έτσι οι ιδέες έγιναν γνωστές και άρχισε ένας διάλογος που κατέληξε στη Αναγέννηση. 

Σύγχρονο Πανεπιστήμιο

Στο τέλος των διαλέξεων παρουσίασα στους φοιτητές τις προσωπικές μου απόψεις για τους σκοπούς και τον τρόπο λειτουργίας του σύγχρονου πανεπιστημίου . Οι σκέψεις αυτές πηγάζουν από την πείρα μου σε πανεπιστήμια του εξωτερικού και το περιλαμβάνω το κείμενο.

                        Σκοπός κάθε Πανεπιστημίου είναι η προσφορά ενός εκπαιδευτικού συστήματος όπου φοιτητές και φοιτήτριες αποκτούν  κριτική σκέψη και τα αναγκαία προσόντα  να λύνουν προβλήματα για τις ανάγκες της χώρας και της παγκόσμιας κοινωνίας, γενικότερα. Για αυτό τον σκοπό τα πανεπιστήμια οργανώνουν και μεταδίδουν γνώσεις και τα προσόντα που απαιτούνται για πρωτότυπες εργασίες και ανακαλύψεις.

    Βασική προϋπόθεση για επιστημονική πρόοδο είναι η έμφυτη περιέργεια του ανθρώπου να κατανοήσει τι συμβαίνει γύρω του — από τη  λειτουργία του κράτους, τον σκοπό της ζωής μας, μέχρι τα μυστικά του σύμπαντος. Αυτή η περιέργεια συνδυασμένη με την επιθυμία για επιβράβευση που κατέχει νέους και νέες γίνεται πηγή προόδου. Και θα τονίσω ότι η περιέργεια και οι γνώσεις που θα αποκτήσετε στα πανεπιστημιακά σας χρόνια θα  σας ακολουθήσουν μια ολόκληρη τη  ζωή. Όμως απλά η κατάκτηση στείρας γνώσης χωρίς την έντονη παιδαγωγική διάσταση δεν μπορεί να καρποφορήσει και πρέπει να συμβάλουμε στο τρίπτυχο :  Παιδεία, Αριστεία και Έρευνα.

  Τα πανεπιστήμια συναγωνίζονται για να αριστεύσουν αλλά ουδέποτε ένα πανεπιστήμιο επέτυχε να αριστεύσει σε όλες τις τέχνες και επιστήμες. Το ίδιο συμβαίνει και στο Αριστοτέλειο όπου υπάρχουν πολύ καλές Σχολές. Ακόμη και σε κλάδους αριστείας η ποιότητα δεν είναι μόνιμη αλλά μεταβάλλεται συνεχώς. Εξαρτάται από την ποιότητα του προσωπικού που προσλαμβάνεται, το επίπεδο των εισακτέων φοιτητών και την επιτυχία των αποφοίτων. Η αξιοκρατική επιλογή σε όλα τα επίπεδα διδασκαλίας, διοίκησης και έρευνας είναι σημαντικά κριτήρια. 

        Μέριμνα μας είναι να προσδιορίσουμε στρατηγικούς κλάδους που θα ετοιμάσουν τους σπουδαστές για τις προκλήσεις του 21ου αιώνα. Υπάρχουν ιδιαίτεροι κλάδοι για την Ελλάδα και το Αριστοτέλειο. Αυτό επιτυγχάνεται με την δημιουργία ενός περιβάλλοντος όπου οι φοιτητές μαθαίνουν ανενόχλητα και οι καθηγητές μπορούν να αξιοποιήσουν τις δυνατότητες τους. Ποιες προοπτικές υπάρχουν για ένα καλό Πανεπιστήμιο;  Η ανάπτυξη των βιομηχανικών κρατών θα συνεχίσει να απασχολεί ειδικευμένους αποφοίτους που θα επανδρώνουν διάφορες υπηρεσίες: οικονομικές, τεχνολογικές, ιατρική περίθαλψη κ.λπ. Επί πλέον οι καλές τέχνες και η λογοτεχνία θα παραμείνουν σαν μέτρο πολιτιστικού επιπέδου μιας χώρας. Τέλος υπάρχουν παγκόσμια προβλήματα που απαιτούν συντονισμένη έρευνα και αποτελέσματα.

   Ελπίζω ότι μέσα σ’ αυτό το πνεύμα και μέσα στους νόμους που προσδιόρισε η Πολιτεία, το Κράτος δηλαδή, πρέπει να δουλέψουμε όλοι  μαζί για να εκπληρώσουμε το έργο και την αποστολή μας.

  

 ** Σαν παραδείγματα αναφέρω  την Αστρονομία του Βενιαμίν Λέσβιου , τα Φυσικά του Κοραή,……όπου κεφάλαια και εκφράσεις ακολουθούν τα βυζαντινά κείμενα (εμπλουτισμένα με τις νέες ανακαλύψεις). Η  κοσμογραφία που διδάσκονταν στα Γυμνάσια και κατόπιν στα Λύκεια στις δεκαετοίες 1950–1970 ακολουθεί την σφαιρική γεωμετρία και είναι κοντά στα παλαιά κείμενα. (π.χ. Η Κοσμογραφία του Ν. Δ. Νικολάου, έκδοση του 1959).  Το ίδιο συμβαίνει σε υπολογισμούς με αναλογίες κλασμάτων.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ΑΦΗΣΤΕ ΜΙΑ ΑΠΑΝΤΗΣΗ