Αντώνη Α. Αντωνίου, διδάκτορος οικονομικής ιστορίας Paris 1-Sorbonne.
Οι Πόντιοι στις κοιτίδες τους*
Οι Πόντιοι, για χιλιετίες διαβιούσαν στην περιοχή του Ευξείνου Πόντου, σε περιοχές που ανήκαν στην Οθωμανική και την Ρωσική αυτοκρατορία. Κατά την περίοδο παρακμής της Βυζαντινής αυτοκρατορίας το 1204, ιδρύθηκε η αυτοκρατορία της Τραπεζούντας, η οποία επέζησε μέχρι και το 1461. Πόντιοι κατοικούσαν στα βιλαέτια της Τραπεζούντας, της Κασταμονής, της Σεβάστειας και της Άγκυρας. Την χρονική περίοδο, μετά από την οθωμανική κατάκτηση και κυρίως κατά τον 18ο και 19ο αιώνα, λόγω του αυξανόμενου τουρκικού εθνικισμού και του λεηλατικού απολυταρχισμού με τον οποίον συνδεόταν η Οθωμανική διοίκηση, εμφανίστηκαν μεταναστευτικά ρεύματα προς τη νότια Ρωσία και τον Καύκασο, όπου δημιουργήθηκαν μεγάλες ποντιακές κοινότητες.
Ο ποντιακός Ελληνισμός αξιοποιούσε τον ορυκτό και αγροτικό πλούτο. Η Αργυρούπολη, υπήρξε κέντρο εξορυκτικών εργασιών για διακόσια χρόνια, από το 1650 μέχρι το 1850. Άλλες πόλεις, όπως η Τραπεζούντα, αποτέλεσαν κέντρα διαμετακομιστικού εμπορίου. Στην ίδια οικογένεια, υπήρχε πολλές φορές η ταυτόχρονη άσκηση του εμπορικού και γεωργικού ρόλου.
Οι ακτήμονες Πόντιοι, ήταν συνήθως μικρέμποροι, αγρότες και τεχνίτες. Πάντως η οικονομία βασιζόταν, κυρίως, στην αγροτική παραγωγή. Στο Δυτικό Πόντο η πλειονότητα διαβιούσε σε αγροτικές κοινότητες. Εκεί υπήρχαν και ελληνορθόδοξοι τουρκόφωνοι πληθυσμοί. Φαινόμενο συνδεδεμένο με το πιεστικό περιβάλλον της Τουρκοκρατίας, υπήρξαν οι εξισλαμισμοί.
Γλώσσα των περισσότερων Ποντίων, που κατοικούσαν στις νότιες-νοτιοανατολικές ακτές και στα ρωσικά και γεωργιανά παράλια της Μαύρης Θάλασσας, ήταν η ποντιακή διάλεκτος, η οποία, διατηρεί στοιχεία της αρχαίας ιωνικής διαλέκτου και εκτιμάται ότι προέρχεται από την ελληνιστική εποχή. Στη σημερινή Τουρκία, εντοπίζονται ακόμη μερικές εστίες όπου ομιλείται, η ποντιακή. Η σχετική γεωγραφική και γλωσσική απομόνωση του Πόντου, οδήγησε στη διατήρηση αρκετών αρχαϊκών στοιχείων στην διάλεκτο. Με βάση την ταξινόμηση του Μ. Τριανταφυλλίδη, μπορούμε να διακρίνουμε τρεις ομάδες ιδιωμάτων εντός τής διαλέκτου, τα οινουντιακά, τα τραπεζουντιακά και τα χαλδιώτικα ιδιώματα. Στην Ελλάδα, ομιλείται σήμερα σε διάφορες περιοχές και κυρίως στην Βόρεια Ελλάδα, όπου έχουν εγκατασταθεί μεγάλες ομάδες προσφύγων από τον Πόντο.
Το Ελληνικόν Φροντιστήριον Τραπεζούντος, ή «Φάρος της Ανατολής» όπως χαρακτηρίστηκε, ήταν σχολείο της ελληνικής ομογένειας της Τραπεζούντας. Στοιχεία για την λειτουργία του, υπάρχουν από το 1682, οπότε το διήυθυνε ο Σεβαστός Κυμινήτης, λόγιος του 17ου αιώνα, που θεωρείται και ουσιαστικός ιδρυτής του. Ενισχύθηκε και αναβαθμίστηκε από Φαναριώτες ηγεμόνες της Μολδοβλαχίας, που ανήκαν στις οικογένειες Μουρούζη και Υψηλάντη. Στο ίδρυμα δίδαξαν από το 17ο αιώνα μεγάλοι δάσκαλοι του Γένους, όπως ο Τραπεζούντιος Σεβαστός Κυμινήτης, ο Σάββας Τριανταφυλλίδης, ο Σάββας Κωνσταντινίδης, ο Περικλής Τριανταφυλλίδης και πολλοί άλλοι. Με διάταγμα του Βασιλέως Γεωργίου του Α΄, αναγωρίστηκε και επίσημα ως ισότιμο με τα Γυμνάσια, που λειτουργούσαν στην Ελλάδα. Λειτούργησε παρά τις αντιξοότητες, μέχρι το 1922. Αποτέλεσε το κέντρο της ανάπτυξης εθνικής συνείδησης των Ελλήνων του Πόντου. Στο Φροντιστήριο καταρτίστηκαν δάσκαλοι για τις εκεί κοινότητες.Ευεργέτες του Φροντιστηρίου, υπήρξαν πλούσιοι Έλληνες έμποροι, κυρίως από την περιοχή της Τραπεζούντας, τη Ρωσία και τις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες. Το 1902, ανεγέρθηκε νέο τετραόρφο κτίριο. Περί το 1890, στον Πόντο λειτουργούσαν περίπου 500 σχολεία. Από την εποχή των Νεότουρκων, άρχισε να πλήττεται η ελληνική εκπαίδευση.
Κέντρα θρησκευτικής λατρείας ήταν πολυάριθμα μοναστήρια, σημαντικότερα από τα οποία ήταν της Παναγίας Σουμελά, που δρύθηκε το 386 μ.Χ., του Αγίου Γεωργίου Περιστερεώτα, που ιδρύθηκε το 752 μ.Χ., της Παναγίας Γουμερά, που χτίστηκε τον 10ο αιώνα, η μονή Θεοσκεπάστου, που ιδρύθηκε το 1340. Αρχαιότερο μοναστήρι ,είναι του Ιωάννη Βαζελώνα, που ιδρύθηκε το 270 μ.Χ..
Το 1789, στον Εύξεινο Πόντο, ιδρύθηκε η Οδησσός. Η πλειοψηφία των αρχικών Ελλήνων οικιστών, ήταν ποντιακής προέλευσης. Το 1814, ιδρύθηκε στην Οδησσό η Φιλική Εταιρεία. Η ποντιακή οικογένεια Υψηλάντη, πρωταγωνίστησε στην ανάπτυξη της Φιλικής Εταιρείας και την επανάσταση του 1821. Πόντιοι νέοι, πρωταγωνίστησαν στην επάνδρωση του Ιερού Λόχου και επιφανείς Πόντιοι, ενίσχυσαν με μεγάλα χρηματικά ποσά, τη Φιλική Εταιρία.
Το 1913 η άνοδος του τουρκικού εθνικισμού συνοδεύτηκε με συστηματικές διώξεις των μειονοτήτων της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Μεταξύ των άλλων χρησιμοποιήθηκε, η καταναγκαστική εργασία. Κυρίως Έλληνες, Αρμένιοι και Εβραίοι υποχρεώνονταν να εκτελούν βαρειές εργασίες, σε άθλιες συνθήκες. Σύμφωνα με έγγραφο Γερμανών διπλωματών προς το Βερολίνο, πάνω από 200.000 Έλληνες άνδρες 15 έως 48 ετών, είχαν καταταγεί στα τάγματα εργασίας και οι περισσότεροι πέθαναν από την κακομεταχείριση, τις ασθένειες, την πείνα και το κρύο. Οι γυναίκες, οι γέροντες και τα παιδιά, που άφηναν πίσω τους οι άνδρες, υφίσταντο σεξουαλική βία, κάψιμο των σπιτιών και άλλες βιαιότητες και καταναγκασμούς. Ως αντίδραση στα τάγματα εργασίας, αρχικά δημιουργήθηκε ένα πλήθος φυγόστρατων και λιποτακτών και στην συνέχεια το ποντιακό αντάρτικο αναπτύχθηκε ως αντίδραση στους διωγμούς, τις δολοφονίες, τις εκτοπίσεις και την επιστράτευση στα τάγματα εργασίας. Σημαντικό κέντρο του αντιστασιακού αγώνα των Ποντίων, ήταν η ορεινή Σάντα. Το αντάρτικο δεν σταμάτησε παρά μετά την συνθήκη της Λωζάνης, με την ανταλλαγή πληθυσμών και την κάθοδο των ανταρτών στην Ελλάδα.
Ο Βασίλειος Ανθόπουλος ή “Βασίλ – αγάς”, ηγήθηκε το 1916, μιας από τις πρώτες αντάρτικες ομάδες, στην περιοχή της Σεβάστειας. Ξεκίνησε την δράση του, σκοτώνοντας τον βιαστή της γυναίκας του αδελφού του. Συνεργάστηκε με τους Ρώσους, από τους οποίους πήρε οπλισμό και προωθούσε την γενική επανάσταση όλων των Ποντίων, η οποία θα αξιοποιούσε την ρωσοτουρκική σύγκρουση. Μετά την αποχώρηση των Ρώσων από τον Πόντο, στράφηκε στην ελληνική βοήθεια. Επικηρύχτηκε και δολοφονήθηκε στην Κωνσταντινούπολη.
Άλλος αρχηγός αντάρτικης ομάδας με σημαντική δράση, ήταν ο Αναστάσιος Παπαδόπουλος ή “Κοτζά Αναστάς”, που έδρασε στον δυτικό Πόντο. Για χρόνια οι Τούρκοι απέτυχαν να τον αντιμετωπίσουν. Με συμφωνία που έκλεισε, διέσωσε τα γυναικόπαιδα της περιοχής. Σκοτώθηκε λίγο μετά την υπογραφή της συμφωνίας ανταλλαγής των πληθυσμών.
O “Ιστύλ Αγάς” ή Στυλιανός Κοσμίδης, με την δράση του έσωσε χιλιάδες αμάχους. Μετά την ανταλλαγή, εγκαταστάθηκε στην Δράμα.
Ο Ιπποκράτης Δεδέογλου από την Μπάφρα, με καταδρομική ενέργεια, έσωσε από τον θάνατο, 122 άτομα. Δολοφονήθηκε από τους Βουλγάρους, στην κατοχή το 1941.Ο τάφος του, είναι στο Μακρυχώρι.
Ιδιαίτερα σημαντικότερος οπλαρχηγός, ο οποίος συνένωνε υπό την ηγεσία του μεγάλες ομάδες ανταρτών ήταν ο Αντόν πασάς. Επικηρύχθηκε λόγω της μεγάλης δράσης του από τους Οθωμανούς και δολοφονήθηκε από συνεργάτες του. Την ηγεσία της αντάρτικης ομάδας του ανέλαβε η γυναίκα του Πελαγία.
Μια από τις κορυφαίες δυναμικές ενέργειες των ανταρτών πραγματοποιήθηκε στις 23 Φεβρουαρίου 1922, με μια ηρωική καταδρομική επιχείρηση. Ομάδα εννέα έμπειρων ανταρτών με αυτοθυσία κατέβηκε με σχοινιά σε τουρκικό στρατόπεδο και εξόντωσε έναν σημαίνοντα σφαγέα του ποντιακού ελληνισμού, τον Τζεμάλ Τζεβήτ, ο οποίος ήταν προσωπική επιλογή του Κεμάλ για την κατάπνιξη της ποντιακής αντιστάσεως.
Η τάση για αυτονομία, εκδηλώθηκε μετά το τέλος του Α΄ Παγκόσμιου Πολέμου, ως αποτέλεσμα των γενικότερων πολιτικών εξελίξεων και της ογκούμενης αντίδρασης στις τουρκικές ωμότητες. Το 1917, ως απόρροια της αντίστασης στις διώξεις των Οθωμανών, ιδρύθηκε η Αυτόνομη Δημοκρατία του Πόντου. Πρωτεύουσα ήταν η Τραπεζούντα και σύμβολο της η ελληνική σημαία με τον μονοκέφαλο αετό, σύμβολο της δυναστείας των Κομνηνών της αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας. Νόμισμα της, ηταν η δραχμή του Πόντου. Ηγετική φυσιογνωμία ήταν και ο μητροπολίτης και μετέπειτα αρχιεπίσκοπος Αθηνών Χρύσανθος.
* Το παρόν κείμενο έχει στόχο να δώσει στον αναγνώστη μια συνοπτική και περιεκτική εικόνα της ιστορίας των Ποντίων.
