–Κυριάκος Χατζηκυριακίδης, επίκουρος καθηγητής Έδρας Ποντιακών Σπουδών Α.Π.Θ.
–Θεοδόσης Κυριακίδης, επιστημονικός συνεργάτης Έδρας Ποντιακών Σπουδών Α.Π.Θ.
Η συλλογική οργάνωση των Ελλήνων της Ανατολής μελετήθηκε στο σύνολό της στις σχετικές εργασίες της Κυριακής Μαμώνη. Μέσα από μια εξαντλητική έρευνα στα καταστατικά των συλλόγων και στη βιβλιογραφία για τον Ελληνισμό της Μ. Ασίας, του Πόντου και της Καππαδοκίας, η Μαμώνη συνέγραψε τη σημαντική σωματειακή οργάνωσή του στα μεγάλα αστικά κέντρα καθώς και στους μικρότερους οικισμούς όπου διαβιούσε μέχρι και την «Έξοδο» του 1922.[1]
Παρά τις τραγικές συνθήκες της προσφυγιάς και τα προβλήματα στην εγκατάστασή τους, οι Έλληνες της Ανατολής συνέχισαν και πάλι τη γνωστή σ’ αυτούς σωματειακή ένταξη, προσαρμόζοντάς την στις νέες συνθήκες στον ελλαδικό χώρο. Αυτή τη σωματειακή πολιτεία των προσφύγων στην Ελλάδα τα τελευταία 90 χρόνια, μελετά μόλις τις τελευταίες δεκαετίες η βιβλιογραφία (μελέτες και πρακτικά συνεδρίων με σχετική θεματολογία), καλύπτοντας σταδιακά συγκεκριμένα χρονικά διαστήματα και περιοχές και επιτρέποντας την εξαγωγή χρήσιμων συμπερασμάτων.
Ειδικότερα για τη συλλογική οργάνωση των ποντίων προσφύγων, παρά το γεγονός ότι ήταν ιδιαίτερα έντονη από τα πρώτα κιόλας χρόνια της εγκατάστασης όχι μόνο στην Αθήνα και τη Θεσσαλονίκη αλλά και στην υπόλοιπη Ελλάδα, δεν υπάρχουν ακόμη ικανές στον αριθμό μελέτες και άρθρα που να καλύπτουν συνολικά το θέμα. Αυτές που έχουν ήδη ολοκληρωθεί, στην πλειοψηφία τους αποτελούν αναφορές στην ιστορία και τη δράση κάποιου συλλόγου[2]. Το παρόν άρθρο εξετάζει επίσης ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα συλλογικής-σωματειακής οργάνωσης του Ποντιακού Ελληνισμού στον ελλαδικό χώρο, την Εύξεινο Λέσχη Θεσσαλονίκης.[3] Οφείλουμε όμως να σημειώσουμε ότι η έρευνά μας για τη συλλογική οργάνωση των ποντίων προσφύγων μετά τον Ξεριζωμό, επομένως και για την Εύξεινο Λέσχη Θεσσαλονίκης (στο εξής ΕΛΘ), βρίσκεται σε πλήρη εξέλιξη.
Η ΕΛΘ ιδρύθηκε το Μάιο του 1933. Η ίδρυση του σωματείου ήταν πιθανότατα αποτέλεσμα ζυμώσεων που είχαν προηγηθεί στη δεκαετία του 1922-1932. Αξίζει να σημειωθεί ότι στην πόλη της Θεσσαλονίκης λειτουργούσαν, ήδη από το 1923, ο «Κεντρικός Σύνδεσμος Ποντίων Μακεδονίας και Θράκης»,[4] και από το 1924 η «Μέριμνα Ποντίων-Καυκασίων Κυριών Μακεδονίας» -συνέχεια της «Αδελφότητος Κυριών Τραπεζούντος “Η Μέριμνα”».[5] Ανάμεσα στους πρωτεργάτες της ΕΛΘ, παρ’ όλο που το όνομά του δε συναντάται ούτε στον κατάλογο της Γενικής Συνέλευσης των ιδρυτών του σωματείου στις 2 Μαΐου 1933[6] ούτε στο προσωρινό βραχύβιο διοικητικό συμβούλιο,[7] ήταν ο Θεοφύλακτος Κ. Θεοφύλακτος∙ σημαίνον πρόσωπο του Ποντιακού Ελληνισμού τόσο στον Πόντο και το Βατούμ (τέλη 19ου-αρχές 20ού αι.) όσο και στη Θεσσαλονίκη (μετά το 1922),[8] που σφράγισε με την παρουσία του την πρώτη δεκαετία του σωματείου. Πολύ εύστοχα, παρά το γλαφυρό ύφος του, περιέγραψε τη διαδικασία ίδρυσης του σωματείου ο μεταγενέστερος πρόεδρός του Χαράλαμπος Κιαγχίδης (1972):
η Οργάνωσις συνεστήθη υπό των διασωθέντων από τας καταστροφάς και καταφυγόντων εις Ελλάδα, Βετεράνων του Πνεύματος και της θυσίας, Ποντίων, των αποτελεσάντων κατά το πλείστον, το Εθνικόν Συμβούλιον του Πόντου, εις Βατούμ της Ρωσσίας διά την απελευθέρωσιν του Πόντου, κατά τα έτη 1918 μέχρι το κατηραμένον έτος της Μικρασιατικής Καταστροφής, το 1922[9]
Επιπλέον, οι σύζυγοι αυτών των ανδρών, αστών στην πλειοψηφία τους, οι οποίες είχαν επανιδρύσει τη Μέριμνα Ποντίων Κυριών, μετά από παρότρυνση και πάλι του Θεοφυλάκτου[10] -μέγιστη η συμβολή τους στην οικονομική και ηθική ενίσχυση των άπορων κοριτσιών ποντιακής καταγωγής- συμμετείχαν ενεργά στις δραστηριότητες της ΕΛΘ ήδη από τα πρώτα χρόνια της λειτουργίας της.
Σύμφωνα με το Καταστατικό ίδρυσής της, η ΕΛΘ όριζε ως στόχους της αφενός την ενίσχυση των κοινωνικών δεσμών μεταξύ των μελών της, εκφρασμένη με συχνή επικοινωνία, ψυχαγωγία και αλληλεγγύη, και αφετέρου την πνευματική ανάπτυξή τους.[11] Διαθέτοντας, επομένως, ως ιδρυτικά μέλη πνευματικές προσωπικότητες και επιφανείς οικονομικούς παράγοντες της Θεσσαλονίκης, η ΕΛΘ εξελίχθηκε πολύ γρήγορα στο σημαντικότερο κοινωνικό και μορφωτικό κέντρο των ποντίων προσφύγων. Η ΕΛΘ δικαίως χαρακτηρίσθηκε «Εθνικός Βωμός του Πόντου στην Ελλάδα», όπου «οι ιδρυταί έκαψαν το πρώτο λιβάνι» στη Μνήμη των αγωνιστών και των μαρτύρων του Πόντου».[12]
Η πρώτη στέγη της στο Μέγαρο «Παλλάδιον» (συμβολή οδών Εγνατίας και Ελευθερίου Βενιζέλου)[13] και δύο χρόνια αργότερα στην οδό Βενιζέλου 20,[14] ήταν οι χώροι όπου «διασταυρώθηκαν αναμνήσεις και νοσταλγίες, συγκινήσεις, αγωνίες και όνειρα και ανέβλυσαν δάκρυα πόνου»∙ γεννήθηκαν όμως αφενός ελπίδες μελλοντικής δικαίωσης και ικανοποίησης και αφετέρου «ευγενείς ιδέαι» καλλιέργειας και προβολής του πολιτισμού και της παιδείας του προσφυγικού ποντιακού στοιχείου.[15]
Μέλη του σωματείου ήταν αυτοδίκαια όλοι όσοι κατάγονταν όχι μόνο από τον ιστορικό Πόντο αλλά και από τον Καύκασο και τη Ρωσία. Σ’ αυτούς συμπεριλαμβάνονταν ακόμη και όσοι ήταν μη ποντιακής καταγωγής, αλλά είτε είχαν ζήσει στον Πόντο για μια τριετία τουλάχιστον είτε συνδέονταν με συγγένεια ή γάμο με άτομα ποντιακής καταγωγής. Αξίζει, επίσης, να σημειωθεί ότι το σωματείο ήταν ανοιχτό και σε μη Ποντίους, έστω και αν δεν πληρούσαν τις παραπάνω προϋποθέσεις, με τον όρο να μην ξεπερνούσαν το 1/5 του συνολικού αριθμού των τακτικών μελών.[16]
Από την πρώτη στιγμή της λειτουργίας του το σωματείο συγκρότησε τμήματα δραστηριοτήτων (μορφωτικό, καλλιτεχνικό και ψυχαγωγικό),[17] για να κατορθώσει να υλοποιήσει τους στόχους του με τον καλύτερο δυνατό τρόπο. Αυτά τα τμήματα αποτέλεσαν ουσιαστικά τους άξονες της δράσης και της προσφοράς της ΕΛΘ στην πόλη της Θεσσαλονίκης διαχρονικά. Είναι, βέβαια, απαραίτητο να επισημανθεί ότι οποιαδήποτε δραστηριότητα του σωματείου δεν μπορεί να ιδωθεί ανεξάρτητα από τις οικονομικές, κοινωνικές και πολιτικές συνθήκες της χώρας μας στη σύγχρονη νεοελληνική ιστορία της. Ερωτήματα και προβληματισμοί, επομένως, γεννώνται συνεχώς κατά τη μελέτη του σχετικού με το σωματείο υλικού, και ασφαλώς προσφέρονται για συζήτηση και γόνιμο διάλογο.
Σκιαγραφώντας την ιστορία του σωματείου από την ίδρυσή του μέχρι και τα τέλη της δεκαετίας του 1970 -περίοδος που πραγματεύεται το παρόν άρθρο- παρατηρήσαμε ότι η πρώτη σημαντική τομή ήταν το τέλος της Γερμανικής Κατοχής. Σ’ αυτό το χρονικό διάστημα (1933-1944) η ΕΛΘ «ενηλικιώθηκε» πολύ γρήγορα, εξαιτίας των εξελίξεων και των συνθηκών της συγκεκριμένης εποχής, κλείνοντας έναν πρώτο απόλυτα επιτυχημένο κύκλο δράσης.
Πιο συγκεκριμένα, αναφορικά με το πνευματικό έργο της ΕΛΘ, παρατηρείται κατ’ αρχήν μία, αξιόλογη για την εποχή, προσπάθεια σύστασης και λειτουργίας βιβλιοθήκης και αναγνωστηρίου. Η ανάγκη προόδου στο συγκεκριμένο ζήτημα έγινε επιτακτικότερη, όταν, χάρη στη μεσολάβηση του Λεωνίδα Ιασονίδη,[18] άρχισαν να συγκεντρώνονται πολλά βιβλία στα γραφεία της Λέσχης ως δωρεές από δημόσιους οργανισμούς και ιδρύματα, λ.χ. την Εθνική Βιβλιοθήκη, και από εκδότες της Αθήνας,[19] καθώς και από συγγραφείς ποντιακής και μη καταγωγής (Γεώργιος Θ. Κανδηλάπτης).[20] Επιδίωξη του σωματείου, που συζήτησε επανειλημμένα το θέμα, ήταν ουσιαστικά να οργανώσει, βιβλιοθήκη, με συγγράμματα που θα εξυπηρετούσαν τόσο τον απλό αναγνώστη όσο και τον φοιτητή, ιδιαίτερα εκείνον που δεν είχε ούτε τους πόρους να εξασφαλίσει τα απαραίτητα πανεπιστημιακά (επιστημονικά και τεχνικά) εγχειρίδια ούτε τη δυνατότητα να επισκέπτεται συχνά τη βιβλιοθήκη του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης.[21]
Ενδεικτικό αφενός της αυξανόμενης με την πάροδο του χρόνου σπουδαιότητας της βιβλιοθήκης και αφετέρου της σημασίας του ίδιου του σωματείου για το απανταχού, στην Ελλάδα και το εξωτερικό, ποντιακό στοιχείο, είναι το γεγονός ότι σημαίνουσες προσωπικότητες του προσφυγικού Ποντιακού Ελληνισμού (Λεωνίδας Ιασονίδης,[22] Δημοσθένης Οικονομίδης[23] κ.ά.) εμπιστεύθηκαν στην ΕΛΘ προς φύλαξη ανεκτίμητης αξίας αρχειακό υλικό, πίνακες, βιβλία και κειμήλια (λ.χ. Πρακτικά και Αλληλογραφία της Εθνοσυνέλευσης και του Εθνικού Συμβουλίου του Πόντου στο Βατούμ, τμήμα του αρχείου της Επιτροπείας Ποντίων Κωνσταντινούπολης κ.ά.).
Παράλληλα με τη βιβλιοθήκη και την εύρυθμη λειτουργία της, η ΕΛΘ εξασφάλισε την πρόσβαση των μελών της στη γνώση και τη μόρφωση και με την πραγματοποίηση διαλέξεων. Αρχικά, τις διαλέξεις ανέλαβαν τα μέλη του διοικητικού συμβουλίου,[24] ενώ πολύ σύντομα για το σκοπό αυτό το σωματείο ανέπτυξε στενές σχέσεις με το Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Ειδικότερα, όπως προκύπτει από τη μελέτη των Πρακτικών των συνεδριάσεων, υπήρξε μια μακρόχρονη και αγαστή συνεργασία του σωματείου με πανεπιστημιακούς καθηγητές και διανοούμενους της Θεσσαλονίκης (Μάξιμος Μαραβελάκης, Δημήτριος Καββάδας, Χρίστος Γαρδίκας, Λάμπρος Παραράς κ.ά.),[25] οι οποίοι καλούνταν συχνά στην αίθουσά της, για να αναπτύξουν, με εκλαϊκευμένο λόγο, άλλοτε κάποια πτυχή της επιστήμης ή της έρευνάς τους και άλλοτε θέματα της επικαιρότητας. Σταθμός αυτής της δράσης, η οποία διατρέχει όλη την ιστορία του, ήταν αναμφίβολα το χρονικό διάστημα 1939-1940, όταν οι διαλέξεις έλαβαν, μετά από πρόταση του Θεοφυλάκτου (ήδη από το 1936),[26] το χαρακτήρα Λαϊκού Πανεπιστημίου με τη μορφή επαναλαμβανόμενων μαθημάτων. Συγκεκριμένα, οι συζητήσεις της διοίκησης του σωματείου με τους καθηγητές του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης την άνοιξη του 1939[27] είχαν ως αποτέλεσμα την ίδρυση του Λαϊκού Πανεπιστημίου, ως παραρτήματος της ΕΛΘ.[28] Ο Ελληνοϊταλικός Πόλεμος όμως διέκοψε απότομα το επιτυχημένο αυτό ξεκίνημα∙ εξέλιξη που απογοήτευσε όχι μόνο τα μέλη του σωματείου αλλά και τους διδάσκοντες καθηγητές.[29]
Στο πλαίσιο του πνευματικού έργου της ΕΛΘ στην εξεταζόμενη περίοδο εντάσσεται, δίχως αμφιβολία, και η εκχώρηση, αντί ενοικίου, των αιθουσών της στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης,[30] λόγω της επίταξης των δικών του κτηρίων από τις γερμανικές δυνάμεις Κατοχής. Έτσι, χάρη στην εξυπηρέτηση αυτή από πλευράς της ΕΛΘ, η οποία δε δίστασε να δωρίσει τα οφειλόμενα ενοίκια του έτους 1943-1944,[31] εξασφαλίσθηκε η ομαλή και συνεχής λειτουργία του Ανώτατου Ιδρύματος από το φθινόπωρο του 1941[32] μέχρι και τον τερματισμό της γερμανικής κατοχής της Θεσσαλονίκης.[33]
Επιστέγασμα των δραστηριοτήτων του σωματείου υπέρ της παιδείας και της μόρφωσης ήταν από τη μια η χορήγηση οικονομικής ενίσχυσης στους φοιτητές και από την άλλη η στήριξη του ανώτατου πνευματικού κέντρου του Ποντιακού Ελληνισμού μετά το 1922, της Επιτροπής Ποντιακών Μελετών στην Αθήνα.
Η φιλανθρωπική δράση της ΕΛΘ στην περίοδο του Ελληνοϊταλικού Πολέμου και της Γερμανικής Κατοχής, περίοδος κατά την οποία η δράση του σωματείου είναι «ύμνος και ορισμός της αλληλεγγύης, της αυταπάρνησης, της αυτοθυσίας και της συναίσθησης της κοινωνικής ευθύνης», θα μπορούσε να συνοψισθεί στους ακόλουθους άξονες: επιδόματα στους απόρους, συσσίτια παιδιών και περίθαλψη αρρώστων. Ήδη από το 1941 η Λέσχη έσπευσε να βοηθήσει το έργο του Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού σχετικά με τη φροντίδα των μικρών παιδιών. Το 1942 οργάνωσε μάλιστα και δύο αποστολές παιδιών άπορων οικογενειών της Καλαμαριάς (73 και 40 αντίστοιχα, ηλικίας 6-13 ετών) που στάλθηκαν στις 25 Μαρτίου 1942 και λίγο αργότερα στην περιοχή της Πτολεμαΐδας, για να σωθούν από το φάσμα της πείνας. Άλλα 33 φιλοξενήθηκαν από ποντιακές οικογένειες του Μεσσιανού Γιαννιτσών.[34]
Επίσης, στο πλαίσιο του φιλανθρωπικού έργου της ΕΛΘ, ιδιαίτερα στην περίοδο 1941-1944 εντάσσονται τα επιδόματα στους απόρους, η ιατρική και φαρμακευτική βοήθεια, ο ιματισμός και τα κλινοσκεπάσματα σε βομβόπληκτους των Συκεών, σε κατοίκους προσφυγικών συνοικισμών της Θεσσαλονίκης, λ.χ. του Βότση, της Καλαμαριάς, της Τούμπας,[35] καθώς και στους εκδιωχθέντες από τους Βουλγάρους πρόσφυγες της Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης στη Θεσσαλονίκη, και λίγο αργότερα παροχή κάθε είδους βοήθειας (στέγαση, τροφή, φάρμακα) στις οικογένειες-θύματα του Εμφυλίου Πολέμου, που είχαν καταφύγει στη Θεσσαλονίκη.[36] Επίκεντρο του κοινωνικού έργου του σωματείου, όχι μόνο σε εμπόλεμες περιόδους αλλά και σε περιόδους ειρήνης, δεν έπαψε να είναι η ηθική και οικονομική στήριξη του συνανθρώπου καθώς και των σωματείων της πόλης (της Μέριμνας Ποντίων Κυριών,[37] του Απόλλωνα Καλαμαριάς[38] κ.ά.).
Το καλλιτεχνικό-ψυχαγωγικό έργο του σωματείου είχε στόχο τη διάσωση και προβολή των ηθών και εθίμων του Πόντου. Ο τομέας αυτός παρουσιάζεται ιδιαίτερα ενισχυμένος από τα τέλη της δεκαετίας του 1940 με τη συγκρότηση θεατρικού ομίλου και την καλύτερη οργάνωση της χορευτικής ομάδας,[39] τη συλλογή ενδυμασιών και πινάκων, [40] την πραγματοποίηση ραδιοφωνικών εκπομπών[41] κ.λπ.). Με τον τρόπο αυτό η ΕΛΘ έβαλε τις στέρεες βάσεις για τη συνέχιση του έργου της στις επόμενες δεκαετίες και ταυτόχρονα όχι μόνο έλαβε δικαιωματικά εξέχουσα θέση στους κόλπους του ποντιακού στοιχείου της Βόρειας Ελλάδας, αλλά κέρδισε και την αποδοχή του συνόλου της κοινωνίας της Θεσσαλονίκης.
Στη δεκαετία του ’50 παρατηρήθηκε όμως μια χαλάρωση των δραστηριοτήτων της ΕΛΘ καθώς μόνιμο προβληματισμό των μελών του Διοικητικού Συμβουλίου αποτέλεσε η εξεύρεση χρημάτων και ιδιόκτητης στέγης. Σε συνεδρίαση του Διοικητικού Συμβουλίου (Οκτώβριος 1955) ο πρόεδρος Παπάς παραδέχθηκε ότι η ΕΛΘ βρισκόταν μπροστά σε οικονομικό αδιέξοδο.[42] Παρ’ όλα αυτά και πάρα τη δεινή οικονομική θέση της, η ΕΛΘ παραχώρησε στο Δημόσιο έκταση τριών στρεμμάτων με κτίσμα, για τη λειτουργία Παιδικού Σταθμού (1955).[43]
Το ζήτημα της ιδιόκτητης στέγης είχε απασχολήσει επανειλημμένα τα συμβούλια των προηγούμενων ετών, αλλά έλαβε πιο επίσημο χαρακτήρα με τη συγκρότηση πολυμελούς επιτροπής το 1957, υπό την προεδρία του γιατρού Ιωάννη Συμεωνίδη.[44] Πολλές προτάσεις συζητήθηκαν, μεταξύ των οποίων ήταν η παραχώρηση οικοπέδου εκ των Ανταλλαξίμων από την κυβέρνηση[45] ή η συνεργασία με το σωματείο «Παναγία Σουμελά»[46] ή ακόμη και η συνεργασία για τη δημιουργία κοινής στέγης Ποντίων, Μικρασιατών και Θρακών.[47] Ουσιαστικά όμως, παρά τις προσπάθειες που έγιναν μέχρι το 1961, δεν είχε επιτευχθεί καμιά πρόοδος στο ζήτημα. Με την εκλογή του στην προεδρία της ΕΛΘ (1961) ο δικηγόρος Χαράλαμπος Κιαγχίδης θεώρησε και αυτός την απόκτηση ιδιόκτητης στέγης απόλυτη προτεραιότητα. Επισκέφθηκε γι’ αυτό το λόγο την Αθήνα πολλές φορές και είχε επαφές με πολιτειακούς παράγοντες, καταφέρνοντας αρχικά να αποσπάσει χορηγίες και χρηματοδοτήσεις. Παράλληλα, συγκρότησε επιτροπές σ’ όλη την Ελλάδα για συγκέντρωση χρημάτων.[48] Τελικά, η στέγη αγοράσθηκε και το 1966 πραγματοποιήθηκε η πρώτη Γενική Συνέλευση σ’ αυτή στην παραλία της Θεσσαλονίκης (οδός Λεωφ. Νίκης).[49]
Αναμφισβήτητα, ένα από τα σπουδαιότερα επιτεύγματα της ΕΛΘ ήταν η ίδρυση της Στέγης Σπουδαστή. Η συγκεκριμένη πρόταση είχε πρωτοπαρουσιαστεί από τον Θεοφύλακτο Θεοφύλακτο, αλλά επανήλθε στο προσκήνιο από τον Α΄ αντιπρόεδρο Μιχαήλ Μεταλλείδη το Μάιο του 1957.[50] Η Στέγη Σπουδαστή της ΕΛΘ λειτούργησε την ίδια χρονιά με 25 φοιτητές,[51] ενώ τον επόμενο χρόνο οι οικότροφοι αυξήθηκαν σε 32 (1958).[52] Το 1963 φιλοξενήθηκαν 88 φοιτητές,[53] ενώ τρία χρόνια αργότερα (1966) ο Οίκος συντηρούσε 153 φοιτητές.[54] Αξίζει να σημειωθεί ότι η επιλογή των φοιτητών γινόταν με βάση την επίδοση, το ήθος και την οικονομική τους κατάσταση, ανεξαρτήτως καταγωγής. Στη Γενική Συνέλευση του 1975 σημειώνεται ότι από τους 542 επιστήμονες που πέρασαν από το Οικοτροφείο, μόνο 188 ήταν ποντιακής καταγωγής, ενώ υπήρξαν και οικότροφοι ορθόδοξοι φοιτητές από την Ιορδανία, τη Λιβύη και το Πακιστάν.[55]
Μια από τις σταθερές υπηρεσίες που προσέφερε η ΕΛΘ σε άλλες συλλογικές συσσωματώσεις της πόλης την περίοδο που εξετάζουμε, είναι ο δανεισμός των ποντιακών ενδυμασιών, προκειμένου τα σωματεία να καλύψουν τις ανάγκες τους σε πολιτιστικές εκδηλώσεις, και η παραχώρηση των αιθουσών της. Από μία άποψη αυτή η προσφορά της Λέσχης μπορεί να μη φαίνεται σημαντική. Αν λάβουμε όμως υπ’ όψιν μας ότι οι αίθουσες στην πόλη ήταν ελάχιστες, κατανοούμε καλύτερα τη σημασία της κάλυψης της συγκεκριμένης ανάγκης. Μάλιστα εκτός από τα ποντιακά και τα άλλα προσφυγικά ή πολιτιστικά σωματεία, η αίθουσα παραχωρούνταν για εκδηλώσεις ή συνεδριάσεις εργατικών, συνδικαλιστικών ακόμη και πολιτειακών φορέων.[56]
Παράλληλα, η ΕΛΘ πρωτοστάτησε στην ενίσχυση του ποντιακού φρονήματος στην επαρχία και στην ίδρυση αρκετών ποντιακών σωματείων εκεί. Τα πιο γνωστά ιδρύματα που ξεπήδησαν μέσα από τη δραστηριότητα του σωματείου και των μελών του, υπήρξαν τα ιδρύματα των Ιερών Μονών του Αγίου Γεωργίου Περιστερεώτα και του Αγίου Ιωάννη Βαζελώνα.[57] Η βοήθεια της ΕΛΘ σε άλλα σωματεία δεν εξαντλούνταν στα παραπάνω. Στήριξε σε διάφορες περιόδους σωματεία κοινωνικού και μορφωτικού σκοπού. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση της Ένωσης Ποντίων Νάουσας, την οποία η ΕΛΘ βοήθησε οικονομικά αρκετές φορές και με σημαντικά ποσά, προκειμένου να αποκτήσει τη Στέγη της, για να στεγάσει τη σπάνια Βιβλιοθήκη που έφεραν οι πρόσφυγες μαζί τους από την Αργυρούπολη του Πόντου.[58] Άλλα γνωστά σωματεία που ενισχύθηκαν από την ΕΛΘ, ήταν ο σύλλογος Ποντίων Φοιτητών του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου από την αρχή της ίδρυσης του, και ο Απόλλων Καλαμαριάς, ιδιαίτερα κατά τη διάρκεια της προσπάθειας απόκτησης νέου γηπέδου.[59] Η δυναμική της ΕΛΘ ήταν τόσο σημαντική την περίοδο εκείνη, ώστε πολλές συζητήσεις γίνονταν, για να συγχωνευτούν σ’ αυτή άλλα σωματεία της πόλης που αντιμετώπιζαν δυσκολίες στη λειτουργία τους, όπως ο Ναυτικός Όμιλος Θεσσαλονίκης (ΝΑΟΘ), η Μέριμνα Ποντίων Κυριών, αλλά και ο Απόλλων Καλαμαριάς.[60] Φαίνεται μάλιστα πως η ΕΛΘ είχε μια ιδιαίτερα στενή σχέση με το Δήμο Καλαμαριάς. Ο Δήμος χρηματοδοτούσε συχνά τις δράσεις της, ενώ και η ΕΛΘ με τη σειρά της αναλάμβανε μια σειρά από πρωτοβουλίες στο Δήμο ή σε συνεργασία με φορείς του Δήμου. Άλλωστε, εκτός από τον παιδικό σταθμό και την αρωγή στον Απόλλωνα, αξιοσημείωτο είναι ότι τα σχέδια και την επίβλεψη της ανέγερσης της Μητρόπολης Καλαμαριάς ανέλαβε δωρεάν το μέλος της ΕΛΘ, ο τραπεζούντιος μηχανικός Δημήτρης Φυλλίζης.[61]
Ιδιαίτερη προσπάθεια καταβλήθηκε από τα μέλη της ΕΛΘ για τη διατήρηση και διάδοση της παράδοσης. Για το σκοπό αυτό εξέδωσε μηνιαία εφημερίδα (Το Βήμα της Ευξείνου Λέσχης), ενώ διατήρησε και εβδομαδιαία εκπομπή από το Ραδιοσταθμό των Ενόπλων Δυνάμεων. Δεν προξενεί εντύπωση το γεγονός ότι η ΕΛΘ δεν πραγματοποίησε αποστολές για καταγραφή ή συλλογή λαογραφικού υλικού, διότι κάθε επιστημονική εργασία σχετική με τον ιστορικό Πόντο είχε ανατεθεί στην Επιτροπή Ποντιακών Μελετών, την οποία η ΕΛΘ στήριξε σταθερά στα επόμενα χρόνια. Πολύ αργότερα, μόλις το 1975, εκδηλώθηκε ενδιαφέρον για συλλογή αντικειμένων, λαογραφικού κυρίως ενδιαφέροντος, με σκοπό τη μελλοντική έκθεσή τους σε μουσείο. Πάντως, στην αγωνία της να διατηρηθεί ανόθευτη η παράδοση, αντέδρασε ήδη από τα μέσα της δεκαετίας του ’50 στη χρήση μουσικών οργάνων που δεν είχαν σχέση με την ποντιακή μουσική, και επιπλέον όρισε επιτροπή από τραγουδιστές ποντιακής καταγωγής, για να ηχογραφηθούν με αυθεντικό τρόπο – καταγραφή των τραγουδιστών της πρώτης προσφυγικής γενιάς- τα παραδοσιακά τραγούδια του Πόντου.[62] Επιπρόσθετα, προσκλήθηκαν ειδικοί λαογράφοι να μιλήσουν στην ΕΛΘ, ενώ ταυτόχρονα ενισχύθηκαν οικονομικά και συνεργάσθηκαν με αυτή, προσφέροντας τις υπηρεσίες τους, σπουδαίοι πόντιοι καλλιτέχνες, όπως ο λυράρης Γώγος Πετρίδης και ο Χρύσανθος Θεοδωρίδης.[63] Τέλος, στους καλλιτέχνες που ενισχύθηκαν οικονομικά, συμπεριλαμβάνεται και ο γλύπτης Ευθύμιος Καλεβράς, για τη συμμετοχή του σε διαγωνισμό νέων καλλιτεχνών στην Αθήνα.[64]
Αν εξαιρέσει κανείς τη λειτουργία του Οικοτροφείου, η φιλανθρωπική δράση της ΕΛΘ μετά την μεταπολεμική περίοδο συνίσταται σε επισκέψεις ασθενών σε νοσοκομεία ή παιδικούς σταθμούς και διανομή δώρων, καθώς και σε οικονομικές ενισχύσεις ασθενών, αναξιοπαθούντων, σεισμοπλήκτων, ορφανοτροφείων και ιερών ναών.[65] Με την εισβολή όμως του τουρκικού στρατού στην Κύπρο το Δ.Σ. αποφάσισε να φιλοξενήσει εντελώς δωρεάν 100 κύπριους φοιτητές (ακαδημαϊκό έτος 1974-1975), και παράλληλα συνέλεξε και απέστειλε ρουχισμό και κλινοσκεπάσματα στους κύπριους πρόσφυγες.[66]
Επίσης, παράλληλα με τη λειτουργία του Οικοτροφείου των Φοιτητών συνεχίσθηκε και η χορήγηση υποτροφιών. Αναφέρουμε ενδεικτικά την υποτροφία στον Αδάκτυλο Χριστόφορο (1966), για να συνεχίσει τις σπουδές του στη Γοτίγγη της Γερμανίας[67] και λίγο αργότερα στη Σεβαστή Κωνσταντινίδου για συνέχιση των σπουδών της στη Μουσική Ακαδημία της Βιέννης.[68] Μαζί με τις υποτροφίες αυτές που ανανεώθηκαν και τον επόμενο χρόνο, χορηγήθηκαν και υποτροφίες εσωτερικού και συγκεκριμένα στις αδελφές Όλγα και Κυριακή Μπαρούτση, φοιτήτριες του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης.[69]
Ένα από τα ζητήματα που τακτικά απασχολούσε τα μέλη της ΕΛΘ ήταν αυτό της Βιβλιοθήκης, γι’ αυτό και για τον εμπλουτισμό της αγοράζονταν σε τακτά χρονικά διαστήματα εκδόσεις διαφόρων ιδρυμάτων.[70] Ακόμη και οι ομιλίες που πραγματοποιούνταν στην ΕΛΘ, αφενός δεν περιορίζονταν σε θέματα ποντιακού προσφυγικού ενδιαφέροντος και αφετέρου γίνονταν συνήθως από πανεπιστημιακούς δασκάλους, ανυψώνοντας με αυτό τον τρόπο το επίπεδο των πνευματικών εκδηλώσεων.[71]
Δεδομένου ότι ο κατάλογος της δράσης και της προσφοράς του σωματείου είναι μακρύς και ο χώρος περιορισμένος, θεωρούμε σκόπιμο να αναφερθούμε, έστω επιγραμματικά, στον τρόπο με τον οποίο τα ίδια τα μέλη της ΕΛΘ έβλεπαν τη λειτουργία του σωματείου σε συνάρτηση με τα υπόλοιπα σωματεία και τη δράση του μέσα στην κοινωνία της Θεσσαλονίκης. Επίσης, έχει ενδιαφέρον να σημειωθούν οι προσπάθειες της ΕΛΘ για την καλλιέργεια και την προστασία της μνήμης.
Είναι αλήθεια πως το τραύμα της απώλειας της πατρίδας και τα προβλήματα της εγκατάστασης στην Ελλάδα δημιούργησαν ποικίλα προβλήματα στους πόντιους πρόσφυγες. Από την άλλη μεριά η ανάγκη να αποδείξουν στην ελληνική κοινωνία τόσο την αξία τους, όσο και την ελληνικότητά τους, τους οδήγησε στη χρήση μιας χαρακτηριστικής εξιδανικευμένης φρασεολογίας και στην επιλογή θεμάτων για τις διαλέξεις και τις θεατρικές παραστάσεις. Επιπρόσθετα, στη δημόσια παρέμβαση των μελών της ΕΛΘ αλιεύει κανείς εκφράσεις για τους Ποντίους τέτοιες, που δείχνουν την επιθυμία τους να τονίσουν την ζωτικότητα των προσφύγων και την ψυχική τους δύναμη. Το τραύμα του ξεριζωμού και η απώλεια της πατρίδας ήταν έντονα και παρέμειναν ζωντανά στα μέλη της ΕΛΘ, ενώ εξελίσσονταν και σε διαγενεακά, μέσα από τις διηγήσεις των μεγαλύτερων γενιών.
Οι επιλογές ακόμη που έκανε το σωματείο, προκειμένου να παρέμβει στη δημόσια σφαίρα με τη δημιουργία μνημονικών τόπων, είναι χαρακτηριστικές των αξιών που πάντοτε πρέσβευε. Παραδείγματα τέτοιων σημαντικών παρεμβάσεων ανέγερσης μνημείων στη Θεσσαλονίκη είναι το άγαλμα του Παπά και Δάσκαλου στην πλατεία της Αγίας Σοφίας (Καλεβράς, 1979)[72] και οι ανδριάντες δυο σημαντικών προσωπικοτήτων του Πόντου: του μητροπολίτη Χρύσανθου (στις 19 Σεπτεμβρίου 1967 εγκρίθηκε ποσό 10.000 δρχ. από την ΕΛΘ) στη Μητρόπολη Καλαμαριάς[73] και του Λεωνίδα Ιασονίδη (Καλεβράς, 1966, κοντά στο παλιό δημαρχείο Θεσσαλονίκης).
Επίσης, αν παρατηρήσει κανείς την ορολογία που χρησιμοποιούνταν, γίνεται κατανοητό ότι τα μέλη της αντιλαμβάνονταν την ΕΛΘ ως το σπουδαιότερο ποντιακό σωματείο στη Βόρεια Ελλάδα και ως ένα από τα σπουδαιότερα της χώρας (μικροσκοπικό Κυβερνείον του Πόντου,[74] μητρόπολη των Ποντίων,[75] ο πατριάρχης όλων των ποντιακών οργανώσεων,[76] η σπουδαιότερη και μεγαλύτερη ποντιακή οργάνωση,[77] πρεσβυτέρα αδελφή των εν τη Επικρατεία Ποντιακών Σωματείων,[78] ευρυτάτη και κορυφαία οργάνωση των Ποντίων της Θεσσαλονίκης,[79] κολυμβήθρα και μητέρα όλων των Ποντίων).[80] Ως μητροπολιτικό σωματείο, λοιπόν, της Θεσσαλονίκης, η ΕΛΘ αντιμετώπιζε άλλες δραστηριότητες των μελών της ως διασπαστικές. Όταν, για παράδειγμα, στη συνεδρίαση του Δ.Σ. στις 3 Νοεμβρίου 1955 ο πρόεδρος Παπάς πρότεινε ως ομιλητή τον Φίλωνα Κτενίδη με θέμα το «Φροντιστήριο της Τραπεζούντας», τα περισσότερα μέλη του Δ.Σ. αντέδρασαν αμέσως, υποστηρίζοντας ότι ο Κτενίδης είχε στο παρελθόν «τορπιλίσει» την ΕΛΘ με τη δημιουργία ενός άλλου πνευματικού σωματείου (ενν. την Παναγία Σουμελά).[81] Το ίδιο συνέβη και το 1957 με το λαογράφο Στάθη Ευσταθιάδη και τις ραδιοφωνικές του εκπομπές, ο οποίος μετά τη διαγραφή του ίδρυσε τον Φάρο Ποντίων.[82] Κάτι ανάλογο συνέβη και με την Πανελλήνια Ένωση Ποντιακών Σωματείων (ΠΕΠΣ): ενώ στο Παμποντιακό Συνέδριο (1971) σημειωνόταν ότι η Λέσχη έπαιξε πρωταγωνιστικό ρόλο, αυτός ο ρόλος στη συνέχεια αμφισβητήθηκε (1974), με συνέπεια την αποχώρηση της ΕΛΘ από την ΠΕΠΣ.[83]
Τα μέλη της ΕΛΘ θεώρησαν καθήκον τους τη διατήρηση της μνήμης και τη μετάδοσή της στη νέα γενιά. Πέρα από την οργάνωση ομιλιών και την προσπάθεια της σωστής απόδοσης των τραγουδιών, η ΕΛΘ ήταν από τους πρώτους φορείς που πραγματοποίησαν οργανωμένες εκδρομές στον Πόντο (δύο δεκαπενθήμερες εκδρομές το 1968)[84], ενώ έντονη ήταν η διαμαρτυρία της στην προσπάθεια παραποίησης πολιτιστικών ή ιστορικών στοιχείων του Πόντου.[85]
Πέρα από τις διαμαρτυρίες για τη διαφύλαξη της ιστορικής αλήθειας, σημειώνονται και οι προσπάθειες της ΕΛΘ για τη διατήρηση της μνήμης του Ελληνισμού του Πόντου. Χαρακτηριστικές ήταν λ.χ. οι ενέργειες κατάλληλης ονοματοθεσίας, όπως η ονομασία της Βιβλιοθήκης του Οικοτροφείου που ονομάστηκε «Βησσαριώνειος Βιβλιοθήκη»[86], ενώ το 1974, με ενέργειες και της ΕΛΘ, το Γυμνάσιο Καλαμαριάς μετονομάστηκε σε Φροντιστήριο Τραπεζούντας.[87] Επιπλέον, το 1975 η ΕΛΘ εκμίσθωσε όροφο του Οικοτροφείου της σε Φροντιστήριο ξένων γλωσσών με τον όρο να ονομαστεί Υψηλάντειο Φροντιστήριο,[88] ενώ όταν τη δεκαετία του ‘70 πρωτοστάτησε στη συλλογή χρημάτων για την αγορά ενός πλοίου (υποβρύχιο) για το πολεμικό ναυτικό, αυτό έλαβε το όνομα Πόντος.[89]
Σημαντική επίσης ήταν η προσφορά της ΕΛΘ στη μέριμνα για τη διδασκαλία της ιστορίας του Πόντου στα σχολεία Μέσης και Δημοτικής Εκπαίδευσης, αίτημα που απηύθυνε στο Υπουργείο Παιδείας το 1975.[90] Τέλος, σε συνάντηση μελών της με τον καθηγητή Πολυχρόνη Ενεπεκίδη στην Αθήνα (1975), για πραγματοποίηση διάλεξης στην αίθουσα της ΕΛΘ, ο τελευταίος εξέφρασε την επιθυμία να μεταβεί κλιμάκιο της Λέσχης στη Βιέννη, όπως και έγινε τελικά, προκειμένου να εντοιχιστεί πλάκα στο σπίτι όπου απεβίωσε ο εκ Πόντου ήρωας της Εθνεγερσίας Αλέξανδρος Υψηλάντης.[91]
Στο παρόν άρθρο παρουσιάσθηκαν, ακροθιγώς μόνο, οι σημαντικότερες δράσεις και σταθμοί της Ευξείνου Λέσχης Θεσσαλονίκης μέχρι και τα τέλη της δεκαετίας 1970. Στις δεκαετίες που ακολούθησαν, το σωματείο κινήθηκε στους ίδιους βασικούς άξονες της φιλανθρωπίας, της συστηματικής υποστήριξης των φοιτητών και της διατήρησης της ιστορικής παράδοσης. Το έργο όμως της τελευταίας τριακονταετίας μένει να αξιολογηθεί σε μια μελλοντική έρευνα και μελέτη.
[1] Κυριακή Μαμώνη, «Σωματειακή οργάνωση του Ελληνισμού στη Μικρά Ασία Α΄», Δελτίον της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας της Ελλάδος, 26 (1983), 63-114 και της ίδιας, «Σωματειακή οργάνωση του Ελληνισμού στη Μικρά Ασία Β΄ Σύλλογοι της Ιωνίας», Δελτίον της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας της Ελλάδος, 28 (1985), 34-166, και «Σωματειακή οργάνωση του Ελληνισμού στη Μικρά Ασία. Γ΄ Σύλλογοι Καππαδοκίας και Πόντου», Δελτίο Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών, 6 (1986-1987), 155-225. Πρβλ. ακόμη Κυριακή Μαμώνη, Γυναικείοι Σύλλογοι στην Κωνσταντινούπολη (1861-1922), Αθήνα: Εστία 2002.
[2] Αναφέρουμε ενδεικτικά Κυριάκος Στ. Χατζηκυριακίδης, Μέριμνα Ποντίων Κυριών.100 Χρόνια Προσφοράς, Θεσσαλονίκη: Αφοί Κυριακίδη 2004.
[3] Το παρόν άρθρο αποτελεί μία πρώτη παρουσίαση της έρευνας που εκπονείται από τους γράφοντες για την Εύξεινο Λέσχη Θεσσαλονίκης, η οποία φέτος συμπληρώνει 80 χρόνια από την ίδρυσή της. Βασική πηγή της σχετικής έρευνας αποτελούν τα Βιβλία Πρακτικών του Διοικητικού Συμβουλίου της Ευξείνου Λέσχης Θεσσαλονίκης (στο εξής Πρακτικά Συνεδριάσεων).
[4] Άν. Θεοφυλάκτου, «Οι Πόντιοι στις παλιές και νέες εστίες», στο «Η Θεσσαλονίκη μετά το 1912», Θεσσαλονίκη: Δήμος Θεσσαλονίκης, 1986, σελ. 329.
[5] Χατζηκυριακίδης, ό.π., σ. 37-9.
[6] Αρχείο ΕΛΘ, Καταστατικό ίδρυσης, Θεσσαλονίκη: Εύξεινος Λέσχη 1933. Ο ονομαστικός κατάλογος της Γενικής Συνέλευσης απαρτιζόταν από 19 ιδρυτικά μέλη.
[7] Αρχείο ΕΛΘ, Πρακτικά Συνεδριάσεων (04.05.1933-17.05.1945), συνεδριάσεις υπ’ αριθ. 1-7, 4-27 Μαΐου 1933.
[8] Για τη ζωή και το έργο του Θεοφυλάκτου βλ. ενδεικτικά Γ. Θ. Παπαδόπουλος, Ποντιακές προσωπικότητες του 20ού αιώνα, Θεσσαλονίκη: Αφοί Κυριακίδη 2001, σ. 53-8.
[9] ΕΛΘ, «Ομιλία του Χαραλάμπους Παναγ. Κιαγχίδου δικηγόρου, προέδρου Ευξείνου Λέσχης Θεσ/νίκης και Αγ. Γεωργίου Περιστερεώτα», Θεσσαλονίκη: Εύξεινος Λέσχη 1972, σ. 8.
[10] Χατζηκυριακίδης, ό.π., σ. 39.
[11] Αρχείο ΕΛΘ, Καταστατικό ίδρυσης, άρθρο 1.
[12] ΕΛΘ, «Ομιλία Κιαγχίδου», σ. 9.
[13] Στοιχεία για τη στέγη και το ακριβές σημείο της στην πόλη δεν εντοπίζονται στις πρώτες συνεδριάσεις του διοικητικού συμβουλίου της ΕΛΘ. Το κενό αυτό συμπληρώνει το Μισθωτήριον Συμβόλαιον (το έγγραφο δωρίθηκε στην ΕΛΘ από την κόρη του Θεοφυλάκτου, Άννα Θεοφυλάκτου) που συνυπέγραψαν ο διευθύνων σύμβουλος της ΕΛΘ Θεοφύλακτος και ο Ισαάκ Ντε Μάγιο, ιδιοκτήτης του ακινήτου (20.02.1934).
[14] Η στενότητα του πρώτου μισθωμένου χώρου επέβαλε την αλλαγή έδρας πολύ γρήγορα. Εκμισθώθηκε νέος χώρος στο β΄ όροφο οικοδομής στην οδό Βενιζέλου 20, ιδιοκτησίας των Μωσσέ και Φλωρεντίν, βλ. σχετικά αρχείο ΕΛΘ, Πρακτικά Συνεδριάσεων (04.05.1933-17.05.1945), συνεδριάσεις υπ’ αριθ. 48 και 50, 10 και 17 Μαΐου 1935 αντίστοιχα.
[15] ΕΛΘ, «Ομιλία Κιαγχίδου», σ. 9.
[16] Αρχείο ΕΛΘ, Καταστατικό ίδρυσης, άρθρο 5.
[17] Αρχείο ΕΛΘ, Πρακτικά Συνεδριάσεων (04.05.1933-17.05.1945), συνεδρίαση υπ’ αριθ. 12, 30 Αυγούστου 1933.
[18] Στο ίδιο, συνεδρίαση υπ’ αριθ. 21, 12 Δεκεμβρίου 1933.
[19] Αναφέρουμε ενδεικτικά από το ίδιο αρχείο, συνεδριάσεις υπ’ αριθ. 21, 29 και 39, 12 Δεκεμβρίου 1933, 7 Φεβρουαρίου 1934 και 7 Δεκεμβρίου 1934 αντίστοιχα.
[20] Στο ίδιο, συνεδρίαση υπ’ αριθ. 37, 19 Οκτωβρίου 1934.
[21] Στο ίδιο, συνεδρίαση υπ’ αριθ. 38, 22 Νοεμβρίου 1934.
[22] Στο ίδιο, συνεδρίαση υπ’ αριθ. 39, 7 Δεκεμβρίου 1934. Μάλιστα για τη δωρεά αυτή το σωματείο εξέφρασε τις θερμότατες ευχαριστίες του στον Ιασονίδη και αποφάνθηκε ότι το πολύτιμο αρχειακό υλικό έχρηζε καταγραφής και σωστής ταξινόμησης, εργασία για την οποία κατάλληλο πρόσωπο κρίθηκε ο αρχιμ. Πανάρετος Τοπαλίδης, βλ. σχετικά στο ίδιο αρχείο, συνεδρίαση υπ’ αριθ. 40, 19 Δεκεμβρίου 1934.
[23] Στο ίδιο, συνεδρίαση υπ’ αριθ. 101, 11 Ιουλίου 1938.
[24] Στο ίδιο, συνεδρίαση υπ’ αριθ. 13, 1 Οκτωβρίου 1933. Βλ. ακόμη στο ίδιο αρχείο, συνεδρίαση υπ’ αριθ. 18, 29 Οκτωβρίου 1933, όπου και πρόγραμμα εβδομαδιαίων διαλέξεων από μέλη του συμβουλίου.
[25] Στο ίδιο, συνεδρίαση υπ’ αριθ. 84, 2 Φεβρουαρίου 1937.
[26] Στο ίδιο, συνεδρίαση υπ’ αριθ. 68, 30 Ιανουαρίου 1936.
[27] Στο ίδιο, συνεδρίαση υπ’ αριθ. 111, 10.Μαΐου 1939.
[28] Στο ίδιο, συνεδρίαση υπ’ αριθ. 111. Στην ομιλία του προς τα υπόλοιπα μέλη του διοικητικού συμβουλίου ο Θεοφύλακτος ενθουσιασμένος σημείωσε τα εξής: «…καθωρίσθησαν δε αι σχέσεις του Λαϊκού Πανεπιστημίου με την Λέσχην μας και ετέθη ως βάσις να θεωρηθή επί του παρόντος παράρτημα αυτής μέχρι της εποχής καθ’ ην να δυνηθή να χειραφετηθή ταύτης και η Λέσχη όλη να μετατραπή εις Λαϊκόν Πανεπιστήμιον…»
[29] Για περισσότερα βλ. Θεοφύλακτος Κ. Θεοφύλακτος, Γύρω στην άσβεστη φλόγα, Θεσσαλονίκη: Αφοί Κυριακίδη 1997 (β΄ έκδοση), σ. 355-62, 377-9 και 472 όπου και φωτογραφία του προγράμματος μαθημάτων.
[30] Στο ίδιο, σ. 379: «Εφροντίσαμε και νοικιάσαμε τη μεγάλη αίθουσα της Λέσχης στο Πανεπιστήμιο. Και αυτό εθεωρήθη από όλους μας επιτυχία, γιατί εκανονιζόταν έτσι το οικονομικό μας πρόβλημα και ταυτόχρονα φιλοξενούσαμε την ανωτέραν διανόηση στο σπίτι μας».
[31] Αρχείο ΕΛΘ, Πρακτικά Συνεδριάσεων (04.05.1933-17.05.1945), συνεδρίαση υπ’ αριθ. 145, 4 Φεβρουαρίου 1944.
[32] Στο ίδιο, συνεδρίαση υπ’ αριθ. 126, 7 Οκτωβρίου 1941.
[33] Για την ακρίβεια, το Πανεπιστήμιο αποχώρησε με καθυστέρηση από την έδρα της ΕΛΘ, μόλις στα τέλη Μαρτίου του 1945, αφού οι λόγοι στέγασής του εκεί είχαν αρθεί με την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης, βλ. Αρχείο ΕΛΘ, Πρακτικά Συνεδριάσεων (04.05.1933-17.05.1945), συνεδρίαση υπ’ αριθ. 154, 17 Μαρτίου 1945.
[34] Στράτος Δορδανάς-Θεοδόσης Τσιρώνης, «Η Καλαμαριά την περίοδο 1940-1945. Τα χρόνια του Πολέμου, της Κατοχής και της Απελευθέρωσης», στο Ελένη Ιωαννίδου-Θεοδόσης Τσιρώνης (επιμ.), Η Καλαμαριά γράφει ιστορία, 1940-1967. Από την επιβίωση στη δημιουργία, Θεσσαλονίκη: Ιστορικό Αρχείο Προσφυγικού Ελληνισμού, 2004, σ. 19-20.
[35] Αναφέρουμε ενδεικτικά από το αρχείο ΕΛΘ, Πρακτικά Συνεδριάσεων (04.05.1933-17.05.1945), συνεδριάσεις υπ’ αριθ. 127 και 139-140, 15 Νοεμβρίου 1942 και 6 και 16 Δεκεμβρίου 1943.
[36] Αρχείο ΕΛΘ, Πρακτικά Συνεδριάσεων (24.03.1945-23.02.1951), συνεδριάσεις υπ’ αριθ. 200 και 235, 28 Νοεμβρίου 1946 και 28 Ιανουαρίου 1949 αντίστοιχα.
[37] Στο ίδιο, συνεδρίαση υπ’ αριθ. 211, 25 Απριλίου 1947.
[38] Στο ίδιο, συνεδρίαση υπ’ αριθ. 260, 10 Μαρτίου 1950.
[39] Αρχείο ΕΛΘ, Πρακτικά Συνεδριάσεων (01.03.1951-23.09.1955), συνεδρίαση υπ’ αριθ. 11, 29 Απριλίου 1954.
[40] Από τις πολυάριθμες σχετικές συνεδριάσεις βλ. στο αρχείο ΕΛΘ, Πρακτικά Συνεδριάσεων (24.03.1945-23.02.1951), συνεδριάσεις 220 και 253, 15 Φεβρουαρίου 1948 και 14 Οκτωβρίου 1949.
[41] Στο ίδιο, συνεδρίαση υπ’ αριθ. 242, 14.03.1949.
[42] Αρχείο ΕΛΘ, Πρακτικά Συνεδριάσεων (07.10.1955-11.12.1958), συνεδρίαση υπ’ αριθ. 15, 7 Οκτωβρίου 1955.
[43] Στο ίδιο, συνεδριάσεις υπ’ αριθ. 16, 19, 21 και 25, 20 Οκτωβρίου 1955, 10 Νοεμβρίου 1955, 8 Δεκεμβρίου 1955 και 23 Φεβρουαρίου 1956 αντίστοιχα.
[44] Στο ίδιο, συνεδρίαση υπ’ αριθ. 6, 23 Μαΐου 1957.
[45] Στο ίδιο, συνεδρίαση υπ’ αριθ. 4, 9 Μαΐου 1957.
[46] Αρχείο ΕΛΘ, Πρακτικά Συνεδριάσεων (15.12.1958-11.03.1964), συνεδρίαση υπ’ αριθ. 3, 24 Μαρτίου 1959, στο ίδιο, συνεδρίαση υπ’ αριθ. 37, 7 Φεβρουαρίου 1963 και Αρχείο ΕΛΘ, Πρακτικά Συνεδριάσεων (30.03.1964-24.09.1968), συνεδρίαση υπ’ αριθ. 27, 6 Σεπτεμβρίου 1968.
[47] Αρχείο ΕΛΘ, Πρακτικά Γενικών Συνελεύσεων (22.02.1956-6.07.1975), συνεδρίαση 8 Μαΐου 1960.
[48] Αναλυτικά για αυτή την περίοδο στο Αρχείο ΕΛΘ, Πρακτικά Συνεδριάσεων (15.12.1958-11.03.1964) και Αρχείο ΕΛΘ, Πρακτικά Συνεδριάσεων (30.03.1964-24.09.1968) διάσπαρτα στις διάφορες συνεδρίες, οι οποίες σε σημαντικό βαθμό απασχολούνταν με το ζήτημα της δημιουργίας ιδιόκτητης στέγης.
[49] Αρχείο ΕΛΘ, Πρακτικά Γενικών Συνελεύσεων (22.02.1956-6.07.1975), συνεδρίαση 22 Μαΐου 1966.
[50] Στο ίδιο, συνεδρίαση υπ’ αριθ. 5, 16 Μαΐου 1957.
[51] Στο ίδιο, συνεδριάσεις υπ’ αριθ. 19 και 21, 6 και 17 Οκτωβρίου 1957 αντίστοιχα.
[52] Στο ίδιο, συνεδρίαση υπ’ αριθ. 54, 23 Οκτωβρίου 1958.
[53] Αρχείο ΕΛΘ, Πρακτικά Γενικών Συνελεύσεων (22.02.1956-6.07.1975), συνεδρίαση 2 Ιουνίου 1963.
[54] Στο ίδιο, συνεδρίαση, 22 Μαΐου 1966.
[55] Στο ίδιο, συνεδρίαση 6 Ιουλίου 1975.
[56] Περιπτώσεις παραχώρησης της αίθουσας συναντούμε σχεδόν σε κάθε συνεδρίαση του Διοικητικού Συμβουλίου.
[57] ΕΛΘ, «Ομιλία Κιαγχίδου», σ. 10-1. Η στήριξη της ΕΛΘ στην ανίδρυση των δυο αυτών ιστορικών μονών, αποτυπώνεται σε συνεδριάσεις του Δ.Σ. μεταξύ των ετών 1968 και 1973.
[58] Αρχείο ΕΛΘ, Πρακτικά Συνεδριάσεων (19.3.1972-22.10.1976), συνεδριάσεις υπ’ αριθ. 6 και 99, 18 Μαΐου 1972 και 24 Σεπτεμβρίου 1976 αντίστοιχα.
[59] Η βοήθεια προς τον Απόλλωνα ήταν συνεχής, βλ. ενδεικτικά Αρχείο ΕΛΘ, Πρακτικά Συνεδριάσεων (07.010.1955-11.12.1958), συνεδρίαση υπ’ αριθ. 27, 1 Νοεμβρίου 1956, Αρχείο ΕΛΘ, Πρακτικά Συνεδριάσεων (15.12.1958-11.03.1964), συνεδρίαση υπ’ αριθ. 19, 16 Μαρτίου 1960, Αρχείο ΕΛΘ, Πρακτικά Συνεδριάσεων (30.03.1964-24.09.1968), συνεδρίαση υπ’ αριθ. 55, 9 Δεκεμβρίου 1965.
[60] Αρχείο ΕΛΘ, Πρακτικά Συνεδριάσεων (07.010.1955-11.12.1958), συνεδρίαση υπ’ αριθ. 11, 17 Μαΐου 1956.
[61] Γιώργος Ανδρεάδης, Μεταμόρφωση, η δικιά μας εκκλησιά, Θεσσαλονίκη: Ερωδιός 2002, σ. 51.
[62] Αρχείο ΕΛΘ, Πρακτικά Συνεδριάσεων (07.010.1955-11.12.1958), συνεδρίαση υπ’ αριθ. 21, 8 Δεκεμβρίου 1955.
[63] Στο ίδιο, συνεδρίαση υπ’ αριθ. 50, 20 Οκτωβρίου 1958, και Αρχείο ΕΛΘ, Πρακτικά Συνεδριάσεων (15.12.1958-11.03.1964), συνεδρίαση υπ’ αριθ. 12, 5 Νοεμβρίου 1959. Για τον Χρύσανθο Θεοδωρίδη είχε μάλιστα αποφασισθεί τιμητικά να σιτίζεται δωρεάν στη Στέγη Σπουδαστή.
[64] Στο ίδιο, συνεδρίαση υπ’ αριθ. 20, 28 Μαρτίου 1960.
[65] Σχετικές πληροφορίες συναντά κανείς σε πολλές συνεδριάσεις του Διοικητικού Συμβουλίου του σωματείου.
[66] Αρχείο ΕΛΘ, Πρακτικά Συνεδριάσεων (19.3.1972-22.10.1976), συνεδρίαση υπ’ αριθ. 51, 30 Αυγούστου 1974 και στο ίδιο, συνεδρίαση υπ’ αριθ. 57, 27 Δεκεμβρίου 1974 καθώς και υπ’ αριθ. 59, 5 Φεβρουαρίου 1975.
[67] Αρχείο ΕΛΘ, Πρακτικά Συνεδριάσεων (30.03.1964-24.09.1968), συνεδρίαση υπ’ αριθ. 5, 1 Σεπτεμβρίου 1966.
[68] Στο ίδιο, συνεδρίαση υπ’ αριθ. 6, 19 Οκτωβρίου 1966.
[69] Στο ίδιο, συνεδρίαση υπ’ αριθ. 16, 7 Νοεμβρίου 1967.
[70] Αρχείο ΕΛΘ, Πρακτικά Συνεδριάσεων (07.10.1955-11.12.1958), συνεδρίαση υπ’ αριθ. 17, 5 Ιουλίου 1956, στο ίδιο, συνεδρίαση υπ’ αριθ. 27, 21 Νοεμβρίου 1957, Αρχείο ΕΛΘ, Πρακτικά Συνεδριάσεων (30.03.1964-24.09.1968), συνεδρίαση υπ’ αριθ. 46, 30 Ιουνίου 1965, Αρχείο ΕΛΘ, Πρακτικά Συνεδριάσεων (19.3.1972-22.10.1976), συνεδρίαση υπ’ αριθ. 3, 6 Απριλίου 1972.
[71] Αρχείο ΕΛΘ, Πρακτικά Συνεδριάσεων (07.10.1955-11.12.1958), συνεδρίαση υπ’ αριθ. 18, 3 Νοεμβρίου 1955, Αρχείο ΕΛΘ, Πρακτικά Συνεδριάσεων (30.03.1964-24.09.1968), συνεδρίαση υπ’ αριθ. 58, 20 Ιανουαρίου 1966. Για το αυξημένο ενδιαφέρον για τις ομιλίες βλ. Αρχείο ΕΛΘ, Πρακτικά Συνεδριάσεων (30.9.68-17.3.1973), συνεδριάσεις μεταξύ 28 Οκτωβρίου 1968 και 6 Ιανουαρίου 1969.
[72] Αρχείο ΕΛΘ, Πρακτικά Συνεδριάσεων (30.03.1964-24.09.1968), συνεδρίαση υπ’ αριθ. 15, 19 Σεπτεμβρίου 1967.
[73] Στο ίδιο.
[74] Αρχείο ΕΛΘ, Πρακτικά Συνελεύσεων (22.02.1956-6.07.1975), συνεδρίαση 19 Μαρτίου 1972.
[75] Στο ίδιο, συνεδρίαση 16 Ιουνίου 1974 και Αρχείο ΕΛΘ, Πρακτικά Συνεδριάσεων (30.9.68-17.3.1973), συνεδρίαση υπ’ αριθ. 88Α, 19 Δεκεμβρίου 1970.
[76] Αρχείο ΕΛΘ, Πρακτικά Συνεδριάσεων (07.10.1955-11.12.1958), συνεδρίαση υπ’ αριθ. 51, 7 Οκτωβρίου 1958.
[77] Αρχείο ΕΛΘ, Πρακτικά Συνεδριάσεων (15.12.1958-11.03.1964), συνεδρίαση υπ’ αριθ. 1, 5 Απριλίου 1961.
[78] Αρχείο ΕΛΘ, Πρακτικά Συνεδριάσεων (30.9.68-17.3.1973), συνεδρίαση υπ’ αριθ. 88Α, 19 Δεκεμβρίου 1970.
[79] Αρχείο ΕΛΘ, Πρακτικά Συνεδριάσεων (30.03.1964-24.09.1968), συνεδρίαση υπ’ αριθ. 11, 2 Μαρτίου 1967.
[80] Αρχείο ΕΛΘ, Πρακτικά Συνεδριάσεων (15.12.1958-11.03.1964), συνεδρίαση υπ’ αριθ. 3, 13 Ιουνίου 1963.
[81] Αρχείο ΕΛΘ, Πρακτικά Συνεδριάσεων (07.10.1955-11.12.1958), συνεδρίαση υπ’ αριθ. 18, 3 Νοεμβρίου 1955.
[82] Στο ίδιο, συνεδρίαση υπ’ αριθ. 8, 13 Ιουνίου 1957, στο ίδιο, συνεδρίαση υπ’ αριθ. 12, 16 Αυγούστου 1957, στο ίδιο, συνεδρίαση υπ’ αριθ. 28, 12 Δεκεμβρίου 1957, στο ίδιο, συνεδρίαση υπ’ αριθ. 40, 7 Απριλίου 1958, στο ίδιο, συνεδρίαση υπ’ αριθ. 50, 20 Οκτωβρίου 1958, Αρχείο ΕΛΘ, Πρακτικά Συνεδριάσεων (15.12.1958-11.03.1964), συνεδρίαση υπ’ αριθ. 27, 19 Ιουλίου 1962.
[83] Αρχείο ΕΛΘ, Πρακτικά Συνελεύσεων (22.02.1956-06.07.1975), συνεδρίαση 16 Ιουνίου 1974.
[84] Αρχείο ΕΛΘ, Πρακτικά Συνεδριάσεων (30.03.1964-24.09.1968), συνεδρίαση υπ’ αριθ. 23, 4 Ιουνίου 1968.
[85] Στο ίδιο, συνεδρίαση υπ’ αριθ. 28, 24 Σεπτεμβρίου 1968. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα της διαμαρτυρίας για το δίσκο «ζή ζή ζή – Λαζοί» που άφηνε να εννοηθεί ότι οι Πόντιοι είναι το ίδιο φύλο με τους Λαζούς. Αντίστοιχα στο Αρχείο ΕΛΘ, Πρακτικά Συνεδριάσεων (19.03.1972-22.10.1976), συνεδρίαση υπ’ αριθ. 60, 20 Φεβρουαρίου 1975, όπου η ΕΛΘ διαμαρτυρόταν απέναντι στην αξίωση των Αρμενίων ότι η Τραπεζούντα ανήκε στην Αρμενία.
[86] Στο ίδιο, συνεδρίαση υπ’ αριθ. 38, 29 Δεκεμβρίου 1973.
[87] Στο ίδιο, συνεδρίαση υπ’ αριθ. 46, 19 Απριλίου 1974.
[88] Στο ίδιο, συνεδρίαση υπ’ αριθ. 63, 29 Μαΐου 1975.
[89] Αρχείο ΕΛΘ, Φωτογραφικά άλπουμ, αταξινόμητα.
[90] Αρχείο ΕΛΘ, Πρακτικά Συνεδριάσεων (19.03.1972-22.10.1976), συνεδρίαση υπ’ αριθ. 77, 13 Οκτωβρίου 1975.
[91] Στο ίδιο, συνεδρίαση υπ’ αριθ. 73, 08 Σεπτεμβρίου 1975.
