Μνήμες των ισραηλιτικών κοινοτήτων στην Ελλάδα, αναδίφησαν οι ομιλητές μιας διπλής βιβλιοπαρουσίασης στο Μουσείο Τσιτσάνη. Το βράδυ της Πέμπτης 20 Απριλίου 2017, πραγματοποιήθηκε από την Ισραηλιτική Κοινότητα Τρικάλων και υπό την αιγίδα του Μουσείου, η εκδήλωση με τίτλο «Οι Εβραϊκές κοινότητες στον Ελλαδικό χώρο και διδάγματα από ένα φωτογραφικό ντοκουμέντο». Παρουσιάστηκαν δύο βιβλία:
Το πρώτο, οι «Εβραϊκές κοινότητες ανάμεσα σε Ανατολή και Δύση, 15ος-20ός αιώνας: οικονομία, κοινωνία, πολιτική, πολιτισμός».
Είναι τα πρακτικά διεθνούς συνεδρίου που πραγματοποιήθηκε στα Ιωάννινα, στις 21-23 Μαΐου 2015 και τα οποία εκδόθηκαν σε βιβλίο το 2016.
Ομιλητές ήταν οι:

  1. Γιώργος Αντωνίου, επίκουρος καθηγητής στην έδρα Εβραϊκών Σπουδών του Τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Α.Π.Θ.
  2. Μωυσής Ελισάφ, Πρόεδρος Ισραηλιτικής Κοινότητας Ιωαννίνων
  3. Κώστας Μιχαλάκης, φιλόλογος, ιστορικός, Πρόεδρος Συνδέσμου Φιλολόγων Ν. Τρικάλων

Και οι τρεις τους, αναφέρθηκαν σε πτυχές και σημεία της ζωής των Εβραίων στη χώρα μας, με έμφαση στην όσμωση, τη συνεργασία, τις διασώσεις Εβραίων από το Ολοκαύτωμα, τις παρελθούσες και παρούσες δυνατότητες διατήρησης των σχέσεων φιλίας των κοινοτήτων. Επίσης, κατατέθηκε πρόταση για υπόμνηση της παρουσίας Εβραίων στην πόλη των Τρικάλων ή της εξόντωσης τμήματος της κοινότητας στο Ολοκαύτωμα.

Νωρίτερα, ο πρόεδρος της Ισραηλιτικής Κοινότητας Τρικάλων κ. Ιάκωβος Βενουζίου αναφέρθηκε στην πορεία της κοινότητας στον χρόνο με τη μακραίωνη παρουσία της στα Τρίκαλα. Εξάλλου, σε μια πόλη των τριών θρησκειών, που επί αιώνες οι κάτοικοί της ζούσαν αρμονικά, αυτή η συνύπαρξη απετέλεσε και στοιχείο της ανάπτυξής της για αιώνες. Είναι, επομένως, χρέος η αναστήλωση της Συναγωγής, προκειμένου, η τριπλή θρησκευτική παρουσία, να είναι πλέον ξανά ορατή.

Το δεύτερο βιβλίο παρουσιάστηκε με τη μορφή βίντεο. Πρόκειται για το εξαίρετο φωτογραφικό λεύκωμα «Το Πανόραμα του Νισήμ Λεβή, 1898-1944: οι στερεοσκοπικές φωτογραφίες και τα ταξίδια ενός Γιαννιώτη γιατρού», του Αλέξανδρου Μωυσή.

Πρόκειται για ένα συγκινητικό φωτογραφικό οδοιπορικό, όπως αυτό αποτυπώθηκε σε περισσότερες από πεντακόσιες γυάλινες στερεοσκοπικές πλάκες του γιατρού και φωτογράφου Νισήμ Λεβή, μέλους επιφανούς οικογένειας της ρωμανιώτικης εβραϊκής κοινότητας των Ιωαννίνων. Η προβολή και τα σχόλια για τις φωτογραφίες και τις σχέσεις των κοινοτήτων Τρικάλων και Ιωαννίνων, έγιναν από τον κ. Ραφαήλ Α. Μωυσή, επίτιμο Πρόεδρο του Ιδρύματος  Οικονομικών και Βιομηχανικών Ερευνών – ΙΟΒΕ. Ο Μωυσής Ελισάφ, Πρόεδρος Ισραηλιτικής Κοινότητας Ιωαννίνων, τόνισε για τα δύο βιβλία τα παρακάτω:

“Εβραϊκές κοινότητες ανάμεσα σε Ανατολή και Δύση, 15ος -20ος αιώνας: οικονομία, κοινωνία, πολιτική , πολιτισμός”

Είμαστε σήμερα στην ευχάριστη θέση να παρουσιάσουμε το βιβλίο των πρακτικών του Διεθνούς Επιστημονικού Συνεδρίου με θέμα ΄΄Εβραϊκές κοινότητες ανάμεσα σε Ανατολή και Δύση, 15ος -20ος αιώνας: οικονομία, κοινωνία, πολιτική , πολιτισμός΄΄ που πραγματοποιήθηκε στην πόλη των Ιωαννίνων (21-23/5/2015) και οργανώθηκε από το Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων και την Ισραηλιτική Κοινότητα της πόλης μας. Το βιβλίο εκδόθηκε πρόσφατα από τις Εκδόσεις Ισνάφι με τη φροντίδα του φίλου Πάνου Βαδαλούκα, τον οποίο και θερμά ευχαριστούμε με εισαγωγή και επιμέλεια των συναδέλφων Άννα Μαχαίρα και Λήδα Παπαστεφανάκη , τις οποίες και ολόψυχα ευχαριστούμε τόσο για την καθοριστική τους συμβολή στην άρτια διοργάνωση του επιστημονικού συνεδρίου όσο και για τις πολύμηνες άοκνες προσπάθειες τους για την έκδοση του παρόντος τόμου.

Εκ μέρους της Ισραηλιτικής κοινότητας της πόλης των Ιωαννίνων που παρά το μικρό της αριθμητικό μέγεθος φιλοδοξεί να παραμείνει ένα ζωντανό κύτταρο της τοπικής κοινωνίας ευχαριστώ τους εισηγητές του συνεδρίου-διακεκριμένους επιστήμονες που ήρθαν στην πόλη των Ιωαννίνων από τα πέρατα του κόσμου και συνέβαλαν καθοριστικά με την επιστημονική τους γνώση και εμπειρία στην επίτευξη των στόχων του συνεδρίου και με τις γραπτές εισηγήσεις τους συνέβαλαν στην έκδοση αυτού του πολύτιμου εκδοτικού εγχειρήματος. Ευχαριστούμε επίσης τις Πρυτανικές Αρχές και το προσωπικό του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων για την πολύτιμη υποστήριξη τους που κατέστησε εφικτή τη διοργάνωση της επιστημονικής εκδήλωσης και την έκδοση του παρόντος τόμου, καθώς και τη Δημοτική Αρχή της πόλης μας για τη βοήθεια και συμπαράσταση της στο φιλόδοξο εγχείρημα μας.

Πολλές ευχαριστίες ανήκουν στους χορηγούς του Συνεδρίου, αφού η οικονομική και ηθική υποστήριξη τους τούτες τις δύσκολες ώρες ήταν ανεκτίμητη και απαραίτητη για την υλοποίηση του συνεδρίου και την έκδοση των πρακτικών του.

Το συνέδριο, με τις εισηγήσεις κορυφαίων ιστορικών και όχι μόνο, επικεντρώθηκε στην επισήμανση των οικονομικών και κοινωνικών όρων που σε όλη την τρικυμιώδη διαδρομή των ετερόκλητων εβραϊκών κοινοτήτων του ευρύτερου Ελλαδικού χώρου (Σεφαριδιτών, Ρωμανιωτών) διαμόρφωσαν σε κάθε περίπτωση την αποδοχή ή την απόρριψη, την ένταξη και με ποιους όρους, ή την αποβολή και με ποιο τίμημα. Τόσο για τον εβραϊκό πληθυσμό όσο και για τους τόπους υποδοχής. Και τούτο, στη λογική ότι το είδος της πρόσμιξης των λαών τελικά συνδέεται άμεσα και με το πολιτιστικό επίπεδο των ίδιων των λαών. Είναι θα λέγαμε το πολιτιστικό βαρόμετρο που έγκαιρα και έγκυρα προειδοποιεί για το είδος του συνανήκειν που θα επακολουθήσει. Η ένταξη των εβραϊκών κοινοτήτων στα αναδυόμενα εθνικά κράτη και η ενσωμάτωση των εβραϊκών πληθυσμών στο ελληνικό κράτος αποτέλεσαν αντικείμενα συζήτησης αυτού του συμποσίου και περιλαμβάνονται στον παρόντα τόμο. Παράλληλα, αναδείχθηκαν οι ιδιαιτερότητες των επιμέρους εβραϊκών κοινοτήτων του Ελλαδικού χώρου, στις οποίες κεντρικό ρόλο διαδραμάτισε η κοινότητα της Θεσσαλονίκης που αποτέλεσε για αιώνες το κέντρο του Σεφαραδίτικου Ισπανόφωνου Εβραϊκού κόσμου της διασποράς. Αλλά και της εβραϊκής κοινότητας της μικρής μας πόλης, της μητρόπολης του Ρωμανιώτικου εβραϊσμού (της Ιερουσαλήμ επι της Παμβώτιδας), μιας πόλης στην οποία ανάγλυφα αναδεικνύονται οι πολυεπίπεδες αλληλεπιδράσεις, ωσμώσεις αλλά και αντιθέσεις των διαφορετικών εθνοτικών και θρησκευτικών ομάδων διαμέσου των αιώνων. Ασφαλώς σε αυτό το πλαίσιο επαναπροσεγγίσθηκε και η αποτρόποια και κορυφαία ώρα του αντισημιτισμού: το ολοκαύτωμα, η Shoah, η γενοκτονία, ένας όρος που υιοθετείται στο παρόν βιβλίο, δηλαδή η ολοκληρωτική καταστροφή του εβραϊκού λαού. Ένα κορυφαίο γεγονός που σημάδεψε την Ευρωπαϊκή ιστορία του 20ου αιώνα και έθραυσε ολοσχερώς την αίσθηση του συνανήκειν του Δυτικού κόσμου. Έτσι επαναθεωρήθηκαν οι τρόποι με τους οποίους αντέδρασαν ή αντιστάθηκαν οι εβραϊκές κοινότητες της χώρας μας και καταρρίφθηκαν βολικά στερεότυπα και δοξασίες που στοχοποιούν ξανά τα θύματα. Ακόμα το συνέδριο επιδίωξε να φέρει την έρευνα των εβραϊκών κοινοτήτων του ελλαδικού χώρου σε γόνιμο διάλογο με τις σπουδές μνήμης και υλικού πολιτισμού. Και όλα αυτά με την ευδιάκριτη πρόθεση, τη διαχείριση της μνήμης, αλλά και της λήθης – όταν αυτό επιβάλλεται – με μοναδικό στόχο τη δημιουργία συνθηκών που θα αποκλείουν στο μέλλον την επώαση τέτοιων φαινομένων. Και μια ακόμη επισήμανση. Είναι εύλογο σε παρόμοιες συζητήσεις υψηλού επιπέδου και μεγάλου εύρους για θέματα, όπως η τερατογένεση του ολοκαυτώματος, να αναμένει κανείς ότι πέρα από την ταυτόχρονη ανάδυση των γενεσιουργών αιτίων πρέπει να επικεντρωθούμε και στους μηχανισμούς αποδοχής των γεγονότων από τους τοπικούς πληθυσμούς, οι οποίοι πιθανά διαδραμάτισαν ανά περίπτωση σημαντικό ρόλο στην ολοκλήρωση της αποτρόπαιης τελικής λύσης. Είναι προφανές ότι για αυτά τα γεγονότα που άγγιξαν την κορυφαία στιγμή της ανθρώπινης βαρβαρότητας και δίχασαν με βαθιά τομή την ιστοριογραφία, η χρονική απόσταση μας επιτρέπει να τα επαναθεωρήσουμε – χωρίς θυμό και μεροληψία – όπως θα έλεγε και ο Τάκιτος. Εξάλλου, η χρονική απόσταση και το «χωρίς θυμό και μεροληψία» θα δώσει τη δυνατότητα κατά την επανανοηματοδότηση, η ιστορία να αναδειχθεί κατά τον Κικέρωνα, «μάρτυρας του χρόνου , φως της αλήθειας, ζωή της μνήμης, δασκάλα της ζωής και αγγελειοφόρος της αρχαιότητας».

Και θα κλείσω με ένα σχόλιο αντλημένο από την επιστήμη την οποία διακονώ. Όταν στην ιατρική αναζητούμε τα ακριβή συμπτώματα μιας επωαζόμενης ασθένειας είναι γιατί γνωρίζουμε ότι αυτά σε μια εκδήλωση της ασθένειας θα επανέλθουν σε χειρότερη μορφή. Ακόμη και να καταστούν μη αντιμετωπίσιμα. Όμοια, υποθέτω, πως και τα κοινωνικά συμπτώματα του παρελθόντος, που έπληξαν άλλοτε τη συνύπαρξή μας, πρέπει με ακρίβεια να επισημαίνονται, ώστε να δίνεται η δυνατότητα στις νεότερες γενιές να προλαβαίνουν την επιστροφή τους ή και την επιδείνωσή τους. Στη βάση του αξιώματος που θέλει τη σωστή διάγνωση να οδηγεί ασφαλέστερα στην ακριβή πρόγνωση και εκείθεν στη σωστή πρόληψη.

Η σημερινή παρουσίαση του βιβλίου των πρακτικών του συνεδρίου στην πόλη των Τρικάλων επισημαίνει την ακλόνητη θέληση όλων μας να αναμετρηθούμε με το παρελθόν, να γνωρίσουμε τις πολλαπλές πτυχές της ζωής των εβραϊκών κοινοτήτων στον ελλαδικό χώρο, να διερευνήσουμε τα αίτια και τον αντίκτυπο από την εξαφάνιση αυτής της πλούσιας κληρονομιάς για το παρόν και το μέλλον της χώρας μας”.

«Το Πανόραμα του Νισήμ Λεβή, 1898-1944: οι στερεοσκοπικές φωτογραφίες και τα ταξίδια ενός Γιαννιώτη γιατρού»

Στο βιβλίο–ντοκουμέντο περιλαμβάνονται οι στερεοσκοπικές φωτογραφίες του ιατρού Νισήμ Λεβή, γιου του Δαβίδ Εφέντη Λεβή, μιας κορυφαίας πολύπλευρης προσωπικότητας της πόλης των Ιωαννίνων, που έζησε τον 19ο αιώνα, διετέλεσε αξιωματούχος της Υψηλής Πύλης (μέλος της Οθωμανικής Βουλής) και τιμήθηκε τόσο από την Οθωμανική διοίκηση όσο και από το Ελληνικό κράτος για τον καθοριστικό ρόλο που διαδραμάτισε στη σχετικά ομαλή συμβίωση διαφορετικών εθνοτικών και θρησκευτικών ομάδων στην πόλη μας σε μια ταραγμένη περίοδο στο πλαίσιο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.

Ο Νισήμ Λεβή σπούδασε Ιατρική στο Μονπελιέ της Γαλλίας και έκανε ειδικότητα στο Παρίσι, και όντας ένα ευαίσθητο και καλλιεργημένο άτομο, ασχολήθηκε παράλληλα με το χόμπι του, τη φωτογραφία, σε μια περίοδο όπου η φωτογραφία είχε καθιερωθεί ως τέχνη, με τη φωτογραφική του μηχανή που σώζεται μέχρι σήμερα με την οποία απεικονίζει όχι μόνο τη ζωή των νέων επιστημόνων στο κοσμοπολίτικο Παρίσι των τελευταίων χρόνων του 19ου αιώνα και των πρώτων χρόνων του 20ου αιώνα αλλά και κυρίως τη ζωή της πόλης μας μέσα σε αυτή την ταραγμένη εικοσαετία. Έτσι το βιβλίο δεν είναι απλά ένα φωτογραφικό άλμπουμ αλλά, όπως εύστοχα διατυπώθηκε, ένα πολυφωνικό στερεοσκοπικό αφήγημα ενός κόσμου που χάθηκε, με ανεκτίμητη συνεισφορά στην ιστορία των Ρωμανιωτών δηλαδή Ελληνόφωνων Εβραίων στα Γιάννενα τις πρώτες δεκαετίες του ταραγμένου 20ου αιώνα. Στο βιβλίο θα δούμε ορισμένες στερεοσκοπικές φωτογραφίες που προέρχονται από την ιδιωτική συλλογή του κου Ραφαήλ Μωυσή. Οι πρωτότυπες αυτές φωτογραφίες ελήφθησαν με τη χρήση στερεοσκοπικής μηχανής δυο φακών και αποτυπώθηκαν ως δυο παράλληλες εικόνες σε γυάλινα πλακίδια, δημιουργώντας την τρισδιάστατη εικόνα μέσα στην ειδική μηχανή προβολής, ‘’Στερεοσκόπιο’’ που διασώζεται και σήμερα και επίσης ανήκει στην ιδιωτική συλλογή του κ. Ραφαήλ Μωυσή, απογόνου της θρυλικής οικογένειας του Δαβίδ Εφέτη Λεβή (δισέγγονος), ο οποίος μετά από μια λαμπρή ακαδημαϊκή καριέρα στις ΗΠΑ υπηρέτησε σε σημαντικές θέσεις στον ευρύτερο δημόσιο και ιδιωτικό τομέα. Ο κ. Ραφαήλ Μωυσής τα τελευταία χρόνια αποτελεί πολύτιμο συμπαραστάτη τόσο της Εβραϊκής κοινότητας των Ιωαννίνων όσο και της πόλης μας.

Αξίζουν ιδιαίτερα συγχαρητήρια στον συγγραφέα του βιβλίου Αλέξανδρο Μωυσή, γιό του Ραφαήλ Μωυσή και απόγονο του Νισήμ Λεβή, ο οποίος με τη χρήση της σύγχρονης τεχνολογίας με επιμονή και συστηματική έρευνα κατάφερε να διαχειριστεί και να αξιοποιήσει αυτό το πολύτιμο , μοναδικό φωτογραφικό υλικό, να κωδικοποιήσει , να ανιχνεύσει πρόσωπα, τοποθεσίες , χρονολογίες και να μας δώσει χρήσιμες πληροφορίες για μια ίσως όχι πολύ γνωστή πτυχή της ιστορίας της πόλης των Ιωαννίνων –της κοσμοπολίτικης όψης της αλλά και μια επίσης ανάγλυφη εικόνα της Εβραϊκής Κοινότητας της πόλης που δεν ήταν μια περιθωριακή συντηρητική θρησκευτική κοινότητα , αλλά μια δυναμική κοινότητα που ανέδειξε κορυφαίες προσωπικότητες, οι οποίες διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο στα δρώμενα της πόλης μέσα στις περίπλοκες και ρευστές κοινωνικές και πολιτικές συνθήκες των τελών του 19ου αιώνα και των αρχών του 20ου, που οδήγησαν στην απελευθέρωση της πόλης από τον Οθωμανικό ζυγό, η οποία επίσης αναδεικνύεται από το πλούσιο φωτογραφικό υλικό. Όπως εύστοχα επισημαίνει στον πρόλογο του βιβλίου ο κορυφαίος ιστορικός Marc Mazower, το βιβλίο επισημαίνει τις αξίες της αστικής τάξης και του αστικού πολιτισμού που είχε τόσο διαδοθεί στις αρχές του 20ου αιώνα ώστε να μπορέσει να αναπτυχθεί ακόμα και σε μια από τις απομακρυσμένες ορεινές παρυφές της νοτιοανατολικής Ευρώπης.

Αυτές οι φωτογραφίες μας ταξιδεύουν στα Ιωάννινα της εποχής 1890-1930 δημιουργώντας μας μια σειρά από εντυπώσεις σχετικά με την πόλη και τον πολυπολιτισμικό της βίο αλλά και σε άλλες περιοχές της Ελλάδας και του εξωτερικού που αποτέλεσαν προορισμό του Νησίμ Λεβή. Η ζωή της πόλης , οι οδοί, τα κτίρια , η λίμνη Παμβώτιδα, η ενδυμασία των κατοίκων, τα εβραϊκά έθιμα, το πρώτο αυτοκίνητο στην πόλη αλλά και η απελευθέρωση των Ιωαννίνων , καθώς οι ταξικές διαφοροποιήσεις αναδεικνύονται ανάγλυφα σε αυτές τις φωτογραφίες. Από την άλλη οι εικόνες από την υπόλοιπη Ελλάδα και τη Δυτική Ευρώπη αποκαλύπτουν την ταυτότητα της οικογένειας του Νισήμ Λεβή μια ταυτότητα περισσότερο κοσμοπολίτικη, αρκετά όμως συνηθισμένη, ανάμεσα στους εύπορους κατοίκους των Ιωαννίνων.

Αυτές οι πολύτιμες φωτογραφίες αποδεικνύουν ξεκάθαρα ότι τα Γιάννενα δεν ήταν κάποια περιφερική περιθωριακή πόλη αλλά ένας βασικός κόμβος των διεθνών εμπορικών δρόμων και μια εστία ανθούσα της πρωταρχικής συσσώρευσης του κεφαλαίου στα Βαλκάνια και ότι τα αστικά στοιχεία της Γιαννιώτικης Εβραϊκής Κοινότητας είχαν τη δυνατότητα να κινούνται και να έχουν διαρκώς ανοιχτούς τους διαύλους επικοινωνίας για εμπορικούς αλλά και εκπαιδευτικούς σκοπούς. Οι Ευρωπαϊκοί άνεμοι πνέουν πάνω από τα Γιάννενα και η Εβραϊκή κοινότητα, η τουλάχιστον το πιο προοδευτικό της τμήμα, παράλληλα με την αυστηρή τήρηση των εβραϊκών παραδόσεων που επέβαλε η συντηρητική ηγεσία της ήταν ανοιχτή στα ρεύματα τους. Έτσι αυτή η αδιάκοπη επικοινωνία με την Ευρώπη επέφερε μια διεύρυνση των οριζόντων και ένα κοσμοπολίτικο αέρα ιδιαίτερα μέσα στα πιο ανήσυχα πνευματικά και οικονομικά στοιχεία της γιαννιώτικης κοινωνίας.

Η τελευταία φωτογραφία δεν ανήκει στον Νισήμ Λεβή αλλά είναι μια συγκλονιστική σκηνή της εκτόπισης των Εβραίων της πόλης των Ιωαννίνων στις 25/3/1944, στους οποίους συμπεριλαμβάνεται και ο ίδιος ο Νισήμ Λεβή σε ηλικία 69 ετών, αλλά και πολλά άλλα άτομα αυτής της σημαντικής οικογένειας που οδηγήθηκαν και εξοντώθηκαν στο Άουσβιτς –Μπιρκενάου.

Και κλείνοντας και θέλοντας να απαντήσω στο κορυφαίο ερώτημα, τι ήταν ο Νισήμ Λεβής , ένας μορφωμένος Γιαννιωτο-Εβραίος Ρωμανιώτης, ένας κοσμοπολίτης αστός γιατρός με ευρωπαϊκή παιδεία και καλλιτεχνικά ενδιαφέροντα , ένας διαπρεπής πολίτης της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας αρχικά και του Ελληνικού κράτους στη συνέχεια , θα ήθελα να δώσω την απάντηση ότι ο Νισήμ Λεβής ήταν όλα τα παραπάνω μα κυρίως ένας Γιαννιώτης που ακριβώς σε αυτή του την ταυτότητα ενσωματώνεται και η πλούσια παιδεία του και η Ρωμανιωτοεβραϊκή του ταυτότητα και η ιδιότητα του κοσμοπολίτη αστού με διαφορετικές εθνικές ταυτότητες στο διάβα του χρόνου.

 

 

 

 

 

ΑΦΗΣΤΕ ΜΙΑ ΑΠΑΝΤΗΣΗ