Γράφει η Βασιλική Β. Παππά.

Tα τελευταία χρόνια, με την πρόοδο της επιστημονικής έρευνας, έχουν δημιουργηθεί μεγάλα ηθικά προβλήματα, τα οποία απαιτούν επαναπροσδιορισμό των πλαισίων μιας ιατρικής ηθικής και δεοντολογίας[1]. Το ζήτημα των βλαστοκυττάρων είναι ιδιαίτερα περίπλοκο. Το 2005 υπήρξε αναφορά δημιουργίας ανθρώπινης βλαστοκύστης με κλωνοποίηση, χωρίς όμως παραγωγή σειράς ανθρώπινων εμβρυϊκών βλαστοκυττάρων. Επίσημα ανακοινώθηκε η παραγωγή ανθρώπινων βλαστοκυστών με κλωνοποίηση  τον Ιανουάριο του 2008, από μια ιδιωτική εταιρία (Stemagen) στην Καλιφόρνια, και μάλιστα με υψηλό ποσοστό επιτυχίας (5 βλαστοκύστεις από 25 ωάρια). Δεν κατέστη όμως, εφικτή η παραγωγή σειράς εμβρυϊκών βλαστοκυττάρων. Τον Μάρτιο του 2009 μια άλλη ερευνητική ομάδα από την Κίνα ανακοίνωσε την παραγωγή ανθρώπινων βλαστοκυττάρων με κλωνοποίηση, επίσης με υψηλό ποσοστό επιτυχίας[2].

Tι είναι όμως τα βλαστοκύτταρα;

Τα βλαστικά κύτταρα είναι αρχέγονα αδιαφοροποίητα κύτταρα που εντοπίζονται σε πολλούς ιστούς του ανθρώπινου σώματος και χαρακτηρίζονται από την ικανότητα αναγέννησης και διαφοροποίησης προς πολλούς κυτταρικούς τύπους του οργανισμού. Kύρια είδη βλαστικών κυττάρων είναι: τα αιμοποιητικά βλαστικά κύτταρα, με κύριες πηγές το αίμα του ομφάλιου λώρου, το περιφερικό (φλεβικό) αίμα ενηλίκων και ο μυελός των οστών και τα μεσεγχυματικά βλαστικά κύτταρα, όπου κύριες πηγές είναι η γέλη του Wharton του ομφαλίου λώρου, ο πολφός των νεογιλών οδόντων και ο μυελός των οστών [3]. Από το 1988 το αίμα του ομφαλίου λώρου χρησιμοποιείται για τη θεραπεία σοβαρών ασθενειών.

Η λήψη βλαστικών κυττάρων από έμβρυα εγείρει, σημαντικά ηθικά προβλήματα. Από ηθικής απόψεως, θα ήταν προτιμότερο, να λαμβάνουμε βλαστικά κύτταρα αποκλειστικά και μόνο από ιστούς ενήλικων ατόμων ή από αίμα από τον ομφάλιο λώρο νεογέννητων παιδιών, για μελλοντική χρήση τους σε περίπτωση ασθένειας. Τα βλαστικά κύτταρα  δωρίζονται από τους γονείς για να χρησιμοποιηθούν από οποιονδήποτε συμβατό αποδέκτη. Με αυτόν τον τρόπο, δημιουργείται αυτό που ονομάζουν παγκόσμια δεξαμενή βλαστικών κυττάρων. Οι επιστήμονες στέλνουν θετικά μηνύματα για τα οφέλη που έχουμε από την εφαρμογή των πολυδύναμων κυττάρων. Η έρευνα πάνω στα βλαστικά κύτταρα είναι τέτοια, ώστε ο αριθμός των ασθενειών και των τραυματισμών που μπορούν να αντιμετωπιστούν με τη χρήση τους αυξάνεται συνεχώς[4]. Η Κοκώνα Κολιάκου[5], αναπληρώτρια καθηγήτρια ιστολογίας-εμβρυολογίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, τονίζει ότι
 

είναι σημαντικό να κρατήσουμε τα βλαστοκύτταρα του παιδιού μόλις γεννηθεί :

 

–       Τα βλαστοκύτταρα από το αίμα του ομφάλιου λώρου του βρέφους μπορούν να χρησιμοποιηθούν από το ίδιο σε περιπτώσεις κακοήθειας του αίματος και για την αντιμετώπιση νόσων όπως η εγκεφαλική παράλυση, ο σακχαρώδης διαβήτης και η σκλήρυνση κατά πλάκας.

–       Τα μεσεγχυματικά κύτταρα που προέρχονται από τον ιστό του ομφάλιου λώρου μπορούν να εφαρμοστούν σε θεραπεία καρδιακής ανεπάρκειας, για τη διόρθωση του μυοκαρδίου έπειτα από έμφραγμα, στην οστεοαρθρίτιδα, σε κατάγματα κ.ά. Το λίπος του ενήλικα είναι πλουσιότερο σε μεσεγχυματικά κύτταρα, αλλά ένα μικρό παιδί συνήθως δεν έχει περίσσεια λίπους, γι’ αυτό είναι καλύτερο να τα φυλάξουμε όταν γεννηθεί.

–       Μια τρίτη πηγή βλαστοκυττάρων είναι τα νεογιλά δόντια του παιδιού. Έχουν ήδη χρησιμοποιηθεί βλαστοκύτταρα από τη συγκεκριμένη πηγή σε κατάγματα (ωστόσο παγκοσμίως αμφισβητείται επίσημα η δυνατότητά τους να χαρίσουν πληθώρα βλαστοκυττάρων λόγω του μικρού μεγέθους τους).

–       Οι ομάδες που πρέπει να σκεφτούν περισσότερο αν θα κρατήσουν βλαστοκύτταρα είναι οι οικογένειες με κάποια κληρονομική νόσο (όπως μεσογειακή αναιμία ή λευχαιμία), αλλά και εκείνες με μεικτούς γάμους. Στη δεύτερη περίπτωση δύσκολα βρίσκεται ιστοσυμβατό δείγμα σε κάποια τράπεζα.

Βλαστοκύτταρα από ομφάλιο λώρο, που είχαν κρυοσυντηρηθεί σε ιδιωτική τράπεζα βλαστοκυττάρων στη Θεσσαλονίκη, χάρισαν την υγεία σε ένα κοριτσάκι ηλικίας 31 μηνών, από επαρχιακή πόλη της Βόρειας Ελλάδας, που έπασχε από εγκεφαλική παράλυση. Είναι η πρώτη φορά που βλαστοκύτταρα από ομφαλοπλακουντιακό αίμα, τα οποία φυλάχτηκαν σε τράπεζα βλαστοκυττάρων της Ελλάδας, χρησιμοποιήθηκαν για τη θεραπεία εγκεφαλικής παράλυσης. Ένα μήνα μετά την μεταμόσχευση στην οποία υποβλήθηκε στην αιματολογική κλινική του Πανεπιστημίου Dukes των ΗΠΑ, το κοριτσάκι άρχισε να μιλάει και να κάνει προτάσεις χρησιμοποιώντας 3 έως 5 λέξεις, ενώ βελτιώθηκε και η κινητικότητα των άκρων και τώρα πλέον μπορεί να σηκώσει ένα ποτήρι και να πιει. Επειδή το κοριτσάκι είχε και δίδυμο αδελφάκι η μητέρα σύγκρινε την ανάπτυξη των δύο παιδιών και πολύ νωρίς, δηλαδή από τους πρώτους 3-4 μήνες, διαπίστωσε ότι η ανάπτυξη του ενός υστερούσε. Το πρόβλημα εξελίχτηκε σε εγκεφαλική παράλυση και οι γονείς προσπαθώντας να βρουν κάποια λύση αποτάθηκαν στην τράπεζα βλαστοκυττάρων, όπου είχε φυλαχθεί το ομφαλοπλακουντιακό αίμα των διδύμων. Οι υπεύθυνοι της τράπεζας τους συνέστησαν να αποταθούν στην αιματολογική κλινική του Πανεπιστημίου Dukes των ΗΠΑ, όπου τον περασμένο Ιούλιο το κοριτσάκι υποβλήθηκε σε αυτόλογη μεταμόσχευση βλαστοκυττάρων από το δικό του ομφαλοπλακουντιακό αίμα.

Τα δίδυμα είχαν γεννηθεί με εξωσωματική γονιμοποίηση και προέρχονταν από διαφορετικά ωάρια. Επομένως το καθένα είχε τα δικά του βλαστοκύτταρα. Στην περίπτωση της μικρής που έπασχε από εγκεφαλική παράλυση, η καθηγήτρια του Πανεπιστημίου Dukes και επικεφαλής του τμήματος παιδιατρικής και μεταμοσχεύσεων αιμοποιητικών κυττάρων και μυελού, Joanne Kurtzberg, χρησιμοποίησε όλα τα βλαστοκύτταρα της που είχαν κρυοσυντηρηθεί. Χρειάστηκαν μόνο τρεις επισκέψεις στην κλινική της κ. Kurtzberg, μία για να γίνουν οι εξετάσεις πριν τη μεταμόσχευση, μία για να γίνει η μεταμόσχευση και μία την επόμενη ημέρα για να εξεταστεί πριν φύγει. Οι γονείς του κοριτσιού θα πρέπει κάθε μήνα να στέλνουν μια αναφορά στην κλινική και σε ένα εξάμηνο θα πρέπει να την ξαναεπισκεφτούν.

Σε πολλές χώρες κλινικές δίνουν τη δυνατότητα στους γονείς να αποθηκεύσουν τα βλαστοκύταρα του ομφάλιου λώρου, με την προοπτική αυτά να χρησιμοποιηθούν για τη θεραπεία σημαντικών ασθενειών, εφόσον αυτές εκδηλωθούν στο μέλλον. Στην Ταϊλάνδη για παράδειγμα, οι γονείς πληρώνουν περίπου 3.600 δολάρια για τη φύλαξη των βλαστοκυττάρων του παιδιού τους, πιστεύοντας ότι με αυτό τον τρόπο πραγματοποιούν κατά κάποιο τρόπο ένα είδος ασφάλειας ζωής για το παιδί τους. Ωστόσο, ο Ίρβινγκ Βάισμαν, διευθυντής του Ινστιτούτου Βλαστοκυτταρικής Βιολογίας και Αναγεννητικής Ιατρικής του πανεπιστημίου Στάνφορντ στην Καλιφόρνια, δήλωσε ότι οι καλές προθέσεις των γονέων γίνονται αντικείμενο εκμετάλλευσης από τις τράπεζες βλαστοκυττάρων[6].

Στο πλαίσιο ετήσιου συνεδρίου της Αμερικανική Ένωσης για την πρόοδο των Επιστημών ο Βάισμαν δήλωσε ότι «Ο ομφάλιος λώρος περιέχει βλαστοκύτταρα σε επίπεδο που θα διατηρούσε την  αιμοποιητική ικανότητα ενός πολύ μικρού παιδιού. Θα μπορούσαν ακόμη να προέλθουν μεσεγχυματικά βλαστοκύτταρα, που δεν έχουν όμως τη δυνατότητα να μετατραπούν σε εξειδικευμένα εγκεφαλικά, καρδιακά ή σκελετικά κύτταρα, ανεξάρτητα από τους ισχυρισμούς κάποιων», συνέχισε. Ακόμη επεσήμανε ότι αυτοί οι «μη επιβεβαιωμένοι θεραπευτές» τείνουν να στήνουν επιχειρήσεις σε χώρες με ανεπαρκείς ιατρικούς κανονισμούς, αν και το Γαλλικό Πρακτορείο, στην έρευνα που πραγματοποίησε, εντόπισε ιστοσελίδες για τράπεζες βλαστοκυττάρων τόσο σε χώρες μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης, όσο και στις ΗΠΑ.

Την ώρα, όμως, που η ιατρική επιστήμη ερευνά, πειραματίζεται και πρωτοεφαρμόζει, οι τράπεζες βλαστικών κυττάρων δραστηριοποιούνται πολλά χρόνια, πλέον, και συλλέγουν. Ταυτόχρονα με τις δημόσιες αναπτύσσονται και οι ιδιωτικές τράπεζες παγκοσμίως. Στην Ελλάδα, υπάρχουν περισσότερες από δέκα ιδιωτικές, και αυτές τα διατηρούν μόνο για οικογενειακή χρήση.

Η ανάγκη ελέγχου της ποιότητας επεξεργασίας των δειγμάτων οδήγησε στην δημιουργία διεθνών κανόνων και οργανισμών πιστοποίησης της σωστής λειτουργίας των τραπεζών αυτών. Η Μεγάλη Βρετανία είναι από τους πρωτοπόρους στον τομέα του νομοθετικού πλαισίου και πιστοποίησης λειτουργίας. Ακολούθησαν και άλλες ευρωπαϊκές χώρες, όπως η Γερμανία και η Ισπανία ενώ η Ευρωπαϊκή Ένωση νομοθέτησε το πλαίσιο, σύμφωνα με το οποίο πρέπει να γίνεται η φύλαξη και κρυο-συντήρηση βλαστοκυττάρων. Στη χώρα μας δεν υπάρχει ακόμη νομικό πλαίσιο, ούτε έχει γίνει η εναρμόνιση με αυτό της ΕΕ. Την ώρα, όμως, που αναζητείται το καθεστώς λειτουργίας, οι επίδοξοι γονείς έρχονται σε επαφή με το ζήτημα και ανταποκρίνονται θετικά ή αρνητικά.

Η θέση της Εκκλησίας σε θέματα της υγείας όσο και της αρρώστιας, της παθολογίας και της θεραπείας είναι γνωστή. Δεν έχει κανείς παρά να διατρέξει τα ευαγγέλια για να διαπιστώσει του λόγου το αληθές. Ο Ιησούς αισθανόταν μια απέραντη στοργή γι’ αυτούς που βασανίζονταν από διάφορες ασθένειες[7]. Και το βράδυ που ακολούθησε τη θεραπεία της πεθεράς του Πέτρου «πάντας τους κακώς έχοντας εθεράπευσε», για να εκπληρωθεί εκείνο που ελέχθη δια του προφήτη Ησαϊα «αυτός τάς ασθενείας ημών έλαβε και τάς νόσους εβάστασε»[8].

Η αξιοποίηση των εμβρυϊκών βλαστικών κυττάρων από νεκρά έμβρυα είναι ένα δύσκολο και περίπλοκο ζήτημα και θα έπρεπε να διέπεται από την ίδια ηθική θεώρηση που ισχύει για τη χρήση ιστών από ενήλικους ανθρώπους. Εφ’ όσον είναι επιτρεπτή η χρήση ιστών από άτομα που πεθαίνουν απροσδόκητα, είναι δόκιμο να χρησιμοποιούνται και ιστοί και όργανα εμβρύων που πεθαίνουν απροσδόκητα[9].

Η ιδέα της θανάτωσης όμως, ενός ανθρώπου προκειμένου να χρησιμοποιήσει μέρη του σώματός του ή κύτταρά του κάποιος άλλος, προκαλεί δικαιολογημένα αποστροφή. Τίθεται όμως το ερώτημα. Είναι ηθικά αποδεκτή η λήψη κυττάρων από ένα έμβρυο που βρίσκεται στα αρχικά στάδια ανάπτυξης; Οι απόψεις ποικίλλουν στις διάφορες ευρωπαϊκές χώρες, όπως και οι σχετικές νομοθεσίες. Στην Ευρώπη, η έρευνα με ανθρώπινα εμβρυϊκά βλαστοκύτταρα είναι ελεύθερη στην Αγγλία και Σουηδία, ενώ απαγορεύεται στην Ιταλία, Ιρλανδία, Γερμανία. Στις υπόλοιπες χώρες συμπεριλαμβανομένης και της Ελλάδας επιτρέπεται η λήψη βλαστοκυττάρων από πολύ πρώιμα έμβρυα που παρήχθησαν με εξωσωματική γονιμοποίηση[10].

Πολλές απόψεις συγκλίνουν στην πεποίθηση ότι το έμβρυο στα πρώτα στάδια ανάπτυξης είναι μια μάζα κυττάρων και τίποτε παραπάνω. Η έρευνα επιτρέπεται καθώς το έμβρυο δεν έχει αναπτυχθεί και επειδή δεν μπορεί να επιβιώσει έξω από τη μήτρα. Σύμφωνα όμως με την αντίθετη άποψη το έμβρυο φέρει ανθρώπινο status από τη στιγμή της σύλληψης, και άρα δεν επιτρέπεται να γίνει καμία ερευνητική ενέργεια και χρήση που δεν αποσκοπεί στην ωφέλεια του εμβρύου[11].

Σύμφωνα με την ορθόδοξη Eκκλησία το έμβρυο από τη στιγμή της σύλληψής του έχει ψυχή αφού κατά τη χριστολογική διδασκαλία, «άμα τη συλλήψει εμψύχωται». Είναι άνθρωπος με αυτοτέλεια, ταυτότητα, ιδιαιτερότητα και δυνατότητα[12].  Και η δυνατότητά του να αναπτυχθεί σε τέλειο άνθρωπο, και σε τίποτε άλλο, επισφραγίζει την ανθρώπινή του οντότητα[13].

Η Ορθόδοξη χριστιανική θεώρηση δεν μπορεί να αποδεχθεί την άποψη ότι στις πρώτες δεκατέσσερις ημέρες από τη σύλληψη μπορούν να γίνουν ελεύθερα έρευνες και επεμβάσεις στα γονιμοποιημένα ωάρια, με αποτέλεσμα να καταστραφεί η βλαστοκύστη, διότι τότε, δήθεν, δεν υπάρχει ανθρώπινη προσωπικότητα-ψυχή[14]. Δεχόμενη την ύπαρξη της ζωής «εξ άκρας συλλήψεως» τονίζει ότι η ψυχή δεν εγκαθίσταται σε κάποια δεδομένη στιγμή στο σώμα, αλλά ότι συγγεννάται και υπάρχει σύμφυτη με εκείνο[15]. Συγκεκριμένα ο άγιος Γρηγόριος Νύσσης τονίζει την ταυτόχρονη δημιουργία και συμφυϊα ψυχής και σώματος λέγοντας: «Αλλ’ ενός όντος του ανθρώπου του διά ψυχής τε και σώματος συνεστηκότος, μίαν αυτού και κοινήν της συστάσεως την αρχήν υποτίθεσθαι, ως αν μη αυτός εαυτού προγενέστερός τε και νεώτερος γένοιτο, του μέν σωματικού προτερεύοντος εν αυτώ, του δε ετέρου εφυστερίζοντος… Εν δε τη καθ’ έκαστον δημιουργία μη προτιθέναι του ετέρου το έτερον, μήτε πρό του σώματος την ψυχήν, μήτε το έμπαλιν»[16]. Η αρχή της ζωής θεωρείται σημαντική διότι σημαδεύεται με την αρχή της ψυχής, τον πνευματικό άνθρωπο. Όσο προχωρεί η διαδικασία της βιολογικής ολοκλήρωσης του ανθρώπου, τόσο αυξάνει και ο βαθμός φανέρωσης των λειτουργιών της ψυχής[17]. Χαρακτηριστικά ο Ησαϊας αναγνωρίζει ότι είναι τέλειο πρόσωπο από τα σπλάχνα της μητέρας του[18]«Κύριος εκ κοιλίας μητρός μου εκάλεσεν το όνομά μου, και νυν ούτως λέγει Κύριος, ο πλάσας με εκ κοιλίας δούλον εαυτώ του συναγαγείν τον Ιακώβ και Ισραήλ προς Αυτόν…»[19].

Τα τελευταία χρόνια τόσο η Ορθόδοξη Εκκλησία όσο και άλλοι πνευματικοί θεσμοί καλούνται να γνωμοδοτήτουν πάνω σε ζητήματα που προέκυψαν από την ανάπτυξη των επιστημών όπως της Βιολογίας, της Βιοϊατρικής και της Βιοτεχνολογίας. Η Ορθόδοξη Εκκλησία δεν αρνείται τις ανακαλύψεις της επιστήμης, δέχεται τα αποτελέσματά της, που μπορεί να δράσουν θετικά και προς όφελος των ανθρώπων[20].  Από ηθικής πλευράς δεν μπορούμε να δώσουμε την εντύπωση ότι κατέχουμε τις απαντήσεις, ούτε ότι έχουμε το μονοπώλιο των λύσεων καθώς τα ερωτήματα που εγείρονται είναι πολλά και καινούρια. Επιβάλλεται επομένως, σύνεση, διάκριση και να είμαστε πολύ προσεκτικοί[21]. Η Ορθόδοξη Εκκλησία είναι πρόθυμη να αντιμετωπίσει τα βιοηθικά διλήμματα που της τίθενται, επιδεικνύει ζωηρό ενδιαφέρον για όλα εκείνα τα ζητήματα που απασχολούν τον σύγχρονο άνθρωποι εντάσσει στις άμεσες προτεραιότητές της τη μελέτη αυτών των θεμάτων[22]. Εκεί που τίθενται κάποια ποιμαντικά και κατ’ επέκταση ηθικά διλήμματα είναι στις έρευνες πάνω στα εμβρυϊκά βλαστοκύτταρα διότι οι επιστήμονες προκειμένου να λάβουν τα εμβρυϊκά βλαστοκύτταρα καταστρέφουν την βλαστοκύστη και κατά συνέπεια φονεύουν το γονιμοποιημένο ωάριο στις πρώτες ημέρες της εξέλιξής του.

Γι’ αυτό, απαιτείται μεγάλη πνευματική διάκριση και επιβάλλεται κυρίως να συνειδητοποιήσουμε όλοι τη θνητότητά μας. Επομένως δεν πρέπει να ξεχνούμε ότι η τεχνολογία δεν μπορεί να προσφέρει στην ανθρωπότητα την αιώνια ζωή και ότι ο σωματικός πόνος θα υφίσταται.

 

 

 

 

 



[1] Βλ. Α. Σταυρόπουλου, Ποιμαντική Γάμου και Οικογένειας, εκδ. Αρμός, Αθήνα 2008, σ.134.

[2] Βλ. Μητροπολίτου Ναυπάκτου και Αγίου Βλασίου, Ιεροθέου, Βιοηθική και βιοθεολογία, έκδ. Β΄, εκδ. Ιερά Μονή Γενεθλίου της Θεοτόκου, Αθήνα 2010, σ. 117-118.

 

[3] Βλ. Ενημερωτικό φυλλάδιο Biogenea Pharmaceuticals Ε.Π.Ε.: Eταιρεία Φαρμακευτικής Βιοτεχνολογίας, page 7.

[4] Βλ. Ίδρυμα Δοτών Αίματος Ομφαλίου Λώρου, ΗΠΑ, www.cordblooddonor.org.

[5] Βλ. Χ. Μπουργάνη, Health news, περ. Elle Junior, Aπρίλιος 2010,  σ. 61.

[6] www.yourbaby.gr/portal/index.php?option

 

[7] Βλ. Α. Σταυρόπουλου, ό.π. σ. 140.

[8] Ματθ. 8, 16-17.

[9] Βλ. H. Tristram Engelhardt, Jr, Τα Θεμέλια της Βιοηθικής. Μια Χριστιανική θεώρηση, (μτφρ. Π. Τσαλίκη-Κιόσογλου), εκδ. Αρμός, Αθήνα 2007, σ. 323.

[10] Βλ. Μητροπολίτου Ναυπάκτου και Αγίου Βλασίου, Ιεροθέου, ό.π. σ. 130.

[11] Βλ. Donald. M. Bruce, “Βλαστικά κύτταρα, έμβρυα και κλωνοποίηση. Ξετυλίγοντας τα νήματα της ηθικής σε μια περίπλοκη διαμάχη”, σε: Το μέλλον των Βιοεπιστημών, (μτφρ. Β. Βακάκη), εκδ. Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2006, σ. 173-174.

[12] Βλ. αρχιμ. Ν. Χατζηνικολάου, «Φύση και Status του εμβρύου. Ορθόδοξη Χριστιανική Προσέγγιση», σε: περ. Πεμπτουσία, τεύχ. 7 (2002) 74.

[13] Βλ. Ν.Γ. Κόϊου, Βιοηθική, Συνοδικά κείμενα Ορθοδόξων Εκκλησιών, εκδ. Κέντρο Βιοϊατρικής Ηθικής και Δεοντολογίας, Αθήνα 2007, σ. 93.

[14] Βλ. Μητροπολίτου Ναυπάκτου και Αγίου Βλασίου, Ιεροθέου, σ.σ. 131, 132.

[15] Βλ. Α. Κεσελόπουλου, Εκ του θανάτου εις την ζωήν, εκδ. Π. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 2003, σ. 151.

[16] Περί κατασκευής του ανθρώπου, 5 PG 44, 137AB.

[17] Βλ. Ν.Γ. Κόϊου, ό.π., σ. 95.

[18]  Βλ. αρχιμ. Ν. Χατζηνικολάου, ό.π., σ. 78.

[19] Ησ. μθ΄ 1, 5.

[20] Βλ. Μητροπολίτου Ναυπάκτου και Αγίου Βλασίου, Ιεροθέου, Βιοηθική και βιοθεολογία, έκδ. Β΄, εκδ. Ιερά Μονή Γενεθλίου της Θεοτόκου, Αθήνα 2010, σ. 106.

[21] Βλ. Α. Σταυρόπουλου, ό.π. σ. σ. 141, 142.

[22] Βλ. Α. Σταυρόπουλου, ό.π. σ. 143.

 

ΑΦΗΣΤΕ ΜΙΑ ΑΠΑΝΤΗΣΗ