Αποκαλυπτήρια του Μνημείου Πεσόντων Τρικαλινών Μαχητών του Υψώματος 731 – Η επική αντίσταση των Ελλήνων στο Ύψωμα 731 και τα διδάγματα από αυτήν, κείμενο ομιλίας.
–
Μέσα σε κλίμα συγκίνησης, όπου ακόμα και Αρχηγός του Γενικού Επιτελείου Εθνικής Άμυνας, Στρατηγός Μιχαήλ Κωσταράκος βούρκωσε στο χαιρετισμό του, πραγματοποιήθηκαν, σε ειδική εκδήλωση, τα αποκαλυπτήρια του Μνημείου Πεσόντων Τρικαλινών Μαχητών του Υψώματος 731 και του πολέμου 1940 – 41, το οποίο βρίσκεται στο 6ο χλμ Ε.Ο Τρικάλων – Καρδίτσας. Πρόκειται , όπως τονίστηκε από τους ομιλητές, για απόδοση τιμής σε όλους όσοι πολέμησαν σθεναρά και έδωσαν τη ζωή τους για την πατρίδα και την ελευθερία κατά το ηρωικό έπος του ’40 – ’41. Εντός του μνημείου αναγράφονται όλα τα ονόματα των Τρικαλινών ηρώων πολεμιστών (πεσόντες και αγνοουμένων, περί των 440 στον αριθμό), ενώ η ύστατη τιμή αποδόθηκε με προσκλητήριο νεκρών και βολές από το Τμήμα Απόδοσης Τιμών. 
Η εκδήλωση
Παρόντες στην εκδήλωση ήταν ο Υφυπουργός Εθνικής Άμυνας Αθανάσιος Δαβάκης, ο Αρχηγός Γενικού Επιτελείου Εθνικής Άμυνας Στρατηγός Μιχαήλ Κωσταράκος, πολιτικές και στρατιωτικές αρχές, οι συγγενείς και απόγονοι των θυμάτων πολεμιστών στο Ύψωμα 731, εκπρόσωποι φορέων και συλλόγων και πλήθος κόσμου.
Πλακέτες
Η εκδήλωση ολοκληρώθηκε με κατάθεση στεφάνων και απόδοση τιμητικών πλακετών. Στεφάνια κατέθεσαν ο εκπρόσωπος της κυβέρνησης Υφυπουργός Εθνικής Άμυνας Αθανάσιος Δαβάκης ο Αρχηγός του Γενικού Επιτελείου Εθνικής Άμυνας Μιχαήλ Κωσταράκος, ο Περιφερειάρχης Θεσσαλίας Κώστας Αγοραστός, για τους πεσόντες ο Αντιπεριφερειάρχης Τρικάλων Χρήστος Μιχαλάκης και ο Δήμαρχος Τρικκαίων Χρήστος Λάππας.
Πλακέτες επέδωσαν ο Περιφερειάρχης Θεσσαλίας Κώστας Αγοραστός στον Σεβασμιώτατο Μητροπολίτη Τρίκκης και Σταγών κ. Αλέξιο για τη συμβολή της εκκλησίας στους αγώνες του Έθνους και στον Υφυπουργό Άμυνας κ. Δαβάκη. Επίσης ο Αντιπεριφερειάρχης Τρικάλων Χρήστος Μιχαλάκης επέδωσε τιμητικές πλακέτες στον Αρχηγό Εθνικής Άμυνας Στρατηγό Μιχαήλ Κωσταράκο, στον πρώην Νομάρχη και νυν Βουλευτή Ηλία Βλαχογιάννη και στον απόγονο του Νικόλαου Λεοντάρη ο οποίος διαφύλαξε και παρέδωσε μετά το τέλος του πολέμου τη σημαία του 5ου Συντάγματος Πεζικού στη Σχολή Μονίμων Υπαξιωματικών.
Οι εκδηλώσεις ξεκίνησαν το πρωί με δοξολογία στο Μητροπολιτικό Ναό Αγίου Νικολάου χοροσταντούτος του Σεβασμιώτατου Μητροπολίτη Τρίκκης & Σταγών κ. Αλεξίου και ομιλία του δρα Ιστορίας κ. Θεόδωρου Νημά με τίτλο «Η επική αντίσταση των Ελλήνων στο Ύψωμα 731 και τα διδάγματα από αυτήν». Ακολουθεί το κείμενο της ομιλίας:
“Η επική αντίσταση των Ελλήνων στο Ύψωμα 731 και τα διδάγματα από αυτήν (Ομιλία, 16 Μαρτίου 2014)
Σε κάθε χώρα, αλλά και σε κάθε περιοχή αυτής οι άνθρωποι συνηθίζεται να προβάλλουν και να τιμούν τα πολεμικά εκείνα γεγονότα, στα οποία οι πολίτες τους έδειξαν απαράμιλλο ηρωισμό, αυτοθυσία και μεγαλείο, όταν εκλήθησαν να υπερασπιστούν την ελευθερία, την ανεξαρτησία και την τιμή της πατρίδας τους. Απεναντίας αποφεύγουν να αναμοχλεύουν γεγονότα, τα οποία διχάζουν και μόνο ζημία προκαλούν. Γιατί, δυστυχώς, ως Έλληνες έχουμε αποδείξει ότι είμαστε ικανοί να μεγαλουργήσουμε και να προκαλέσουμε τον παγκόσμιο θαυμασμό, αλλά και ότι μπορούμε να οδηγηθούμε και στην αυτοκαταστροφή. Στη μακραίωνη Ελληνική Ιστορία, από την αρχαιότητα έως σήμερα, υπάρχουν πολλά σημαντικά γεγονότα, που η Ιστορία τα ξεχώρισε και η Πολιτεία τα προβάλλει για παραδειγματισμό των μετέπειτα γενεών. Βέβαια αυτό πολλές φορές αργεί να γίνει αλλά στο τέλος έρχεται η αναγνώριση και αποδίδονται οι δέουσες τιμές.
Σ’ αυτά τα μεγάλα και αξιοθαύμαστα ιστορικά γεγονότα της Νεότερης Ιστορίας των Ελλήνων συγκαταλέγεται και η ηρωική αντίσταση και το πνεύμα θυσίας για την τιμή της Πατρίδας που επέδειξε ο Ελληνικός Στρατός, συνεπικουρούμενος από τον Ελληνικό λαό, κατά τον Ελληνοϊταλικό πόλεμο του 1940-41. Τότε οι Έλληνες όχι μόνο απέκρουσαν τον αριθμητικά και υλικά ασυγκρίτως υπέρτερο εισβολέα, αλλά τον υποχρέωσαν σε ταπεινωτική ήττα. Σ’ αυτό το Έπος ξεχωρίζουν δύο καθοριστικές πολυήμερες μάχες. Η Μάχη της Πίνδου και η Τιτανομαχία του Υψώματος 731. Και στις δύο πρωταγωνιστές ήταν οι Θεσσαλοί που πολέμησαν μέσα από τις μονάδες της Ι Μεραρχίας (Λαρίσης), δηλαδή το 4ο Σύνταγμα Λαρίσης, το 5ο Σύνταγμα Τρικάλων, το 2ο Σύνταγμα Βόλου, το 51ο Σύνταγμα Τρικάλων, το 52ο Σύνταγμα Λαρίσης και την Ταξιαρχία Ιππικού Λαρίσης.
Στην Μάχη της Πίνδου (28 Οκτωβρίου – 13 Νοεμβρίου 1940) η Ι Μεραρχία Θεσσαλίας ήταν εκείνη που αναχαίτισε στην αρχή και εν συνεχεία, με σκληρές μάχες, καταδίωξε τους Ιταλούς εισβολείς πέρα από τα ελληνοαλβανικά σύνορα. Η απόκρουσή της ανέτρεψε τα σχέδια του Ιταλού δικτάτορα Μπ. Μουσολίνι για ταχεία προέλαση και κατάληψη της Ελλάδος. Επομένως αυτό που ονομάζουμε Έπος της Πίνδου είναι ουσιαστικά Έπος των Θεσσαλών.
Στην Τιτανομαχία του Υψώματος 731 (9-24 Μαρτίου 1941), την οποία για 5η συνεχή χρονιά τιμούμε σήμερα, οι Έλληνες απέκρουσαν την καλά προετοιμασμένη μεγάλη Εαρινή Ιταλική Επίθεση και ταπείνωσαν τον Μουσολίνι, που παρακολουθούσε από κοντά την πολυήμερη μάχη. Πρωταγωνιστές κατά τις πρώτες και κρισιμότερες ημέρες της πιο σκληρής και φονικής ίσως μάχης του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, ήταν και πάλι οι Θεσσαλοί οι οποίοι υπηρετούσαν στο 5ο και στο 51ο Σύνταγμα Τρικάλων. Γι’ αυτούς οι στρατιωτικοί ηγέτες της εποχής εκφράστηκαν με μεγάλο θαυμασμό.
Ας δούμε με πολλή συντομία τα προηγηθέντα και το ιστορικό αυτής της μάχης.
Τον Ιανουάριο του 1941, μέσα σε έναν βαρύ χειμώνα με πολλά χιόνια και βροχές, και μαχόμενος πάνω σε άγρια και κακοτράχαλα βουνά, ο Ελληνικός Στρατός είχε φτάσει στο μεγαλύτερο βάθος εντός του αλβανικού εδάφους, στα όρια, θα λέγαμε, της Βορείου Ηπείρου. Είχε καταλάβει το Αργυρόκαστρο, τους Αγίους Σαράντα και την Χειμάρρα στο δυτικό μέτωπο, την Κορυτσά και το Πόγραδετς στο βόρειο. Στο κεντρικό μέτωπο, όπου αγωνιζόταν η Ι Μεραρχία Θεσσαλίας, είχε καταλάβει την Πρεμετή και την Κλεισούρα με τα ομώνυμα στενά της, τα οποία διασχίζει ο Αώος ποταμός. Ως το τέλος Ιανουαρίου είχε ανέβει και καταλάβει την χιονισμένη και άγρια Τρεμπεσίνα, ενώ το 51ο Σύνταγμα Τρικάλων είχε κυριεύσει στις 24 Ιανουαρίου το στρατηγικής σημασίας ύψωμα 731, το οποίο βρίσκεται ΒΑ της Τρεμπεσίνας και ελέγχει τον δρόμο Γιάννενα – Πρεμετή – Κλεισούρα – Μπεράτι. Από το 5ο Σύνταγμα Τρικάλων και τις άλλες θεσσαλικές μονάδες είχαν καταληφθεί και τα γειτονικά υψώματα Μπρέγκου Ράπιτ και 717.
Εκεί βρίσκονταν ως τις 8 Μαρτίου 1941 ο Ελληνικός Στρατός, αφού οι δυσμενέστατες καιρικές συνθήκες και οι μεγάλες απώλειες δεν επέτρεπαν την συνέχιση των επιθετικών επιχειρήσεων. Το βράδυ της 8ης Μαρτίου το ΙΙ Τάγμα του 5ου Συντάγματος Τρικάλων αντικατέστησε επί του Υψώματος 731 το Ι Τάγμα του 51ου Συντάγματος, το οποίο το είχε καταλάβει. Στο ύψωμα αυτό επρόκειτο να διεξαχθεί η μεγαλύτερη μάχη του Ελληνοϊταλικού πολέμου, αφού εκεί συντρίφτηκαν οι πάνοπλες Μεραρχίες των Ιταλών και εκεί κρίθηκε ο Ελληνοϊταλικός πόλεμος.
Απέναντι από την Ι Μεραρχία (Θεσσαλίας) ήταν παρατεταγμένες 4 ιταλικές μεραρχίες (η Κάλιαρι, η Πούλιε, η Πινερόλο και η Μπάρι) και 2 εφεδρικές (η Πουστερία και η Σιένα).
Στις 6.30 το πρωί της 9ης Μαρτίου άρχισε η ιταλική επίθεση. Προηγήθηκε ανηλεής βομβαρδισμός από 400 βαρέα πυροβόλα, από όλμους αλλά και από 190 αεροπλάνα. Το μανιακό σφυροκόπημα συγκεντρωνόταν στα υψώματα 731 και Μπρέγκου Ράπιτ, καθώς και στο Κιάφε-Λούζιτ, τα οποία υπεράσπιζε το 5ο Σύνταγμα Πεζικού. Το ύψωμα 731 σείστηκε ολόκληρο και ανασκάφτηκε. Κατά την έναρξη των εχθροπραξιών ήταν δεντροσκεπασμένο, στο τέλος όμως δεν έμεινε κανένα δέντρο και είχε τροποποιηθεί η γεωλογική μορφή του. Το ύψος του μειώθηκε κατά 6 μέτρα. Σήμερα στον αλβανικό στρατιωτικό χάρτη φέρεται με υψόμετρο 725 μ.! Σε κανένα άλλο μέρος του κόσμου κατά τον Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο δεν ρίχτηκαν τόσα πυρομαχικά όσα σ’ αυτό.
Στις 8 το πρωί άρχισε η κίνηση του Ιταλικού Πεζικού με παραπλανητική ενέργεια.
Στις 9 άρχισε η κανονική επίθεση κατά των υψωμάτων 731 και Μπρέγκου Ράπιτ από το Ιταλικό Πεζικό, το οποίο προχωρούσε με τη βεβαιότητα ότι στα υψώματα αυτά δεν θα υπήρχε πια κανένας ζωντανός. Όμως, με την βοήθεια του Ελληνικού Πυροβολικού, οι Έλληνες έκαναν το θαύμα. Οι ελάχιστοι επιζώντες μαχητές την κατάλληλη στιγμή βγήκαν από τα χαρακώματά τους και με εφ’ όπλου λόγχη και την κραυγή “ΑΕΡΑ” αντεπιτέθηκαν στους πολυαριθμότερους Ιταλούς, οι οποίοι αποκρούστηκαν και υποχώρησαν καταδιωκόμενοι. Το ίδιο σκηνικό επαναλήφθηκε 3 έως 5 φορές την ημέρα και τις επόμενες τέσσερις ημέρες, ώσπου αποδεκατισμένο το ΙΙ/5 Τάγμα αντικαταστάθηκε την χαραυγή της 14ης Μαρτίου από το 19ο ΣΠ (Σερρών), το οποίο με τον ίδιο ηρωισμό απέκρουσε όλες τις ιταλικές επιθέσεις ως τις 24 Μαρτίου. Προηγουμένως ο Μουσολίνι, που παρακολουθούσε τις μάχες από κοντινό παρατηρητήριο, έφυγε ταπεινωμένος και βρίζοντας τους στρατηγούς του.
Στο 731 επιβεβαιώθηκε ο στρατιωτικός κανόνας που λέει ότι εάν αποτύχει η πρώτη επίθεση, η μάχη είναι καταδικασμένη σε αποτυχία. Εάν υποχωρούσαν οι υπερασπιστές του 731, το μέτωπο θα διεσπάτο και οι Ιταλοί θα προχωρούσαν ανενόχλητοι πλέον ως τα Γιάννενα. Αλλά χάρη στον ηρωισμό και την αυτοθυσία των Θεσσαλών μαχητών οι Ιταλοί δεν πέρασαν. Οι Έλληνες ήταν οι νικητές. Δυστυχώς όμως, όταν στις αρχές Απριλίου επιτέθηκαν και οι Γερμανοί εναντίον της Ελλάδος και αφού είχαν εισέλθει ήδη στη Μακεδονία, ο νικητής Ελληνικός Στρατός του Αλβανικού μετώπου αναγκάστηκε να συμπτυχθεί για να μην αποκοπεί και αιχμαλωτιστεί. Το 5ο Σύνταγμα Τρικάλων, κατά το μεγαλύτερο μέρος του, μέσα στη γενική διάλυση που επακολούθησε, κατόρθωσε να φτάσει συντεταγμένο ως το Ανθοχώρι Μετσόβου, όπου στις 24 Απριλίου παρέδωσε τον οπλισμό του στους Γερμανούς, σύμφωνα με τους όρους της υπογραφείσας ανακωχής.
Κατά τις 4 πρώτες ημέρες της Εαρινής Ιταλικής Επιθέσεως, στα Υψώματα 731 και Μπρέκου Ράπιτ, όπου ήταν ταγμένο το 5ο Σύνταγμα Πεζικού, οι απώλειες ήταν: Αξιωματικοί νεκροί 6, τραυματίες 8. Οπλίτες· νεκροί 119, τραυματίες 425, εξαφανισθέντες 27. Το ύψ. 731 έγινε θρύλος και γράφτηκε στο Μνημείο του Άγνωστου Στρατιώτη στην Αθήνα. Οι Ιταλοί χαρακτήρισαν την περιοχή του υψ. 731 ως «Ιερή Ζώνη» και τίμησαν τους μαχητές τους. Η εκεί μάχη χαρακτηρίστηκε ως Τιτανομαχία και θεωρείται ισάξια ή και ανώτερη της μάχης του Μαραθώνα.
Με την καθιέρωση της 9ης Μαρτίου ως τοπικής εθνικής επετείου από την Πολιτεία αποδίδονται πλέον, έστω και πολύ αργά οι οφειλόμενες δέουσες τιμές στους ήρωες του 1940-41 και ιδιαίτερα στους μαχητές του Υψώματος 731.
Σήμερα, μετά από 73 χρόνια, με την ανέγερση και του εξαιρετικού μνημείου, στο οποίο αναγράφονται όλες οι σπουδαίες μάχες κατά τις οποίες έλαβε μέρος το 5ο Σύνταγμα Τρικάλων, από τους νικηφόρους Βαλκανικούς Πολέμους του 1912-13 έως την Εθνική Αντίσταση εναντίον των κατακτητών της περιόδου 1941-44, καθώς και όλα τα ονόματα των 440 περίπου πεσόντων Τρικαλινών (αξιωματικών και οπλιτών) κατά τον Πόλεμο του 1940-41, η Περιφέρεια Θεσσαλίας πραγματοποιεί μια σημαντική εθνική πράξη και σηματοδοτεί το χρέος όλων μας προς τους τιμημένους νεκρούς μας, οι οποίοι έδωσαν τη ζωή τους για την υπεράσπιση της ακεραιότητας και της τιμής της Πατρίδας μας. Είθε στο εγγύς μέλλον στον χώρο, όπου το ανεγερθέν μνημείο, να τιμηθούν οι Τρικαλινοί νεκροί όλων των πολέμων και με την κατασκευή συμπληρωματικών έργων να καταστεί ο χώρος αυτός τόπος εθνικής ανατάσεως και υπερηφάνειας.
Στη δύσκολη σημερινή κατάσταση, στην οποία έχει περιέλθει η χώρα μας, η Τιτανομαχία στο Ύψωμα 731, και στα άλλα κοντά σ’ αυτό, έχει να μας προσφέρει σημαντικά και χρήσιμα διδάγματα.
Πρώτον. Όταν υπάρχει ικανή ηγεσία, πολιτική και στρατιωτική, και ενεργοποιεί το φιλότιμο του Έλληνα, τότε ο Λαός ακολουθεί και δίνει ακόμα και τη ζωή του για την υπεράσπιση της τιμής και της ακεραιότητας της Πατρίδας.
Δεύτερον. Όταν επικρατεί ομόνοια και ενότητα, τότε οι Έλληνες μπορούν να επιτύχουν αυτό που για άλλους φαίνεται αδύνατο.
Τρίτον. Τώρα που ο εθνομηδενισμός έχει γίνει μόδα και τάχα προοδευτική αντίληψη, επιβάλλεται οι πατριωτικές δυνάμεις της Χώρας μας, που βρίσκονται σε όλους τους πολιτικούς χώρους και αποτελούν την συντριπτική πλειοψηφία του Λαού μας, να τιμούν τα κατορθώματα των προγόνων μας και να αντλούν δύναμη από αυτά.
Και Τέταρτον. Σήμερα, που, λόγω των οικονομικών δυσχερειών, μας έχει καταλάβει απογοήτευση και ηττοπάθεια, επιβάλλεται, λαός και ηγεσία, να θυμηθούμε τα κατορθώματα των προγόνων μας στη διάρκεια του Ελληνοϊταλικού και Ελληνογερμανικού πολέμου, ώστε να ξαναβρούμε την χαμένη αισιοδοξία μας, να ενεργοποιήσουμε τα προτερήματα της φυλής μας παραμερίζοντας τα ελαττώματά της, και να ξαναβρούμε την χαμένη υπερηφάνειά μας. Τότε θα μπορέσουμε να αλλάξουμε τα πράγματα μόνοι μας χωρίς να περιμένουμε βοήθεια από άλλους. Τότε θα δικαιούμαστε πραγματικά να υπερηφανευόμαστε για τους ήρωες του 1940-41. Τότε οι νεκροί θα δικαιωθούν και θα έχουν πραγματικό νόημα οι τιμές που τους αποδίδουμε σήμερα.
ΘΕΟΔΩΡΟΣ Α. ΝΗΜΑΣ”
Τις εκδηλώσεις διοργάνωσε η Περιφέρεια Θεσσαλίας – Περιφερειακή Ενότητα Τρικάλων «Τιμής και Μνήμης για τους Μαχητές του Υψώματος 731 και όλους τους πεσόντες Τρικαλινούς του πολέμου 1940-41».Χαιρετισμό απηύθυναν ο Υφυπουργός Εθνικής Άμυνας κ. Αθανάσιος Δαβάκης, ο Αρχηγός του Γενικού Επιτελείου Εθνικής Άμυνας Στρατηγός Μιχαήλ Κωσταράκος, ο Περιφερειάρχης Θεσσαλίας Κώστας Αγοραστός και ο πρώην Νομάρχης Τρικάλων και νυν Βουλευτής της Ν.Δ. Ηλίας Βλαχογιάννης επί θητείας του οποίου καθιερώθηκε με Προεδρικό Διάταγμα η 9η Μαρτίου ως Δημόσια Εορτή Τοπικής Σημασίας για το Νομό Τρικάλων και επίσης σχεδιάστηκε και αποφασίστηκε η ανέγερση του Μνημείου.
Το μνημείο
Στο μνημείο, όπως αναφέρεται σε ειδικό ενημερωτικό σημείωμα, από τους Γρηγόρη Ριζόπουλο (γλύπτης) και Γεώργιο Ριζόπουλο (αρχιτέκτονας) υπάρχουν δύο πυραμίδες, από οπλισμένο σκυρόδεμα, η μία σε οριζόντια θέση συμβολίζει την πτώση, το θάνατο, η άλλη, επιβλητική, σε όρθια θέση, ύψους 17 μέτρων, «φυτρώνει”» με κάποιον τρόπο από την πρώτη, συμβολίζει την νέα ζωή, την ελπίδα. Εντείνονται περισσότερο οι συμβολισμοί, προστίθεται, και με τα χρώματα των δύο πυραμίδων. Έτσι, σε αυτή που βρίσκεται σε οριζόντια θέση βλέπουμε σκούρα χρώματα ενώ στην όρθια βλέπουμε φωτεινά, γαλάζια αισιόδοξα. Ακόμα, υπάρχει σύνθεση 28 σταυρών σε είδος φράχτη από μπρούτζο, που συμβολίζει τους 28 αξιωματικούς και οπλίτες που θεωρούνται αγνοούμενοι στη μάχη αυτή. Αυτή η σύνθεση των σταυρών με δύο στήλες δημιουργούν κενοτάφιο μνήμης αυτών «που δεν έτυχαν τάφου». Επίσης παρατηρούμε, ακόμα 14 στήλες στην ελλειψοειδή περίμετρο του λοφίσκου, όπου γράφηκε το ιστορικό των αγώνων του λαού του νομού Τρικάλων, από το 1900 έως το 1945. Η κατασκευή τους με κενά, τονίζεται, από στήλη σε στήλη δημιουργεί εντύπωση είδους επάλξεων που συμβολίζει την αμυντική αντίσταση και κατ΄επέκταση φύλαξη του μνημείου.
Δεξιά και αριστερά της εισόδου της πυραμίδας χάραξη 45 στίχων από το ποίημα του Οδυσσέα Ελύτη «Άσμα ηρωϊκό και πένθιμο για τον χαμένο Ανθυπολοχαγό της Αλβανίας», επιλέχθηκε για τον τονισμό της τραγικότητας του πολέμου. Τέλος μπροστά από το μνημείο υπάρχει γλυπτό σε μπρούτζο. Τραυματίας στρατιώτης που κάνει προσπάθεια να ορθωθεί, να κρατηθεί στη ζωή. Η στήριξή του, επισημαίνεται, στο όπλο συμβολίζει το αντικείμενο που σε αυτό στηρίζεται η ασφάλειά του, πριν αλλά και τώρα. Ο ανοιχτός από αριστερά γιακάς, δείχνει κάπου εκεί τον τραυματισμό του.
Όμως είναι όρθιος, δεν θα πεθάνει, τονίζεται. Είναι η Ελλάδα, λαβωμένη μεν, αλλά όρθια, επισημαίνεται. Τα δύο πολυβολεία, δεξιά και αριστερά από το γλυπτό και τις σκάλες, είναι σύμβολα άμυνας. Αντί για κάνες πολυβόλου στα πολυβολεία, προβάλλουν ανθρώπινες μάσκες από κεραμικο με επικεντρωμένη την αγωνία στα μάτια τους που ψάχνουν να ξεχωρίσουν την επιστροφή των στρατιωτών-ανιχνευτών που βγήκαν των πολυβολείων. Τα στοιχεία στήλες, φράχτης από τη σύνθεση του σταυρού, πολυβολεία, θεωρούνται φύλακες του κυρίως μνημείου της σύνθεσης των δύο πυραμίδων.
