Ένας Ελβετός μεταφραστής, δυο περίφημες αρχαίες τραγωδίες, ένα απέριττο μεταφραστικό ύφος: Ο Κουρτ Στάινμαν ξαναφέρνει κοντά στο γερμανικό κοινό τους αρχαίους τραγικούς.Τόσο η Μήδεια όσο και ο Φιλοκτήτης παρουσιάστηκαν στο κοινό της αρχαίας Αθήνας το 431 π.Χ. Ο Ευριπίδης τους είχε αφιερώσει δυο ξεχωριστές τραγωδίες που διαγωνίστηκαν στους δραματικούς αγώνες των Εν Άστει Διονυσίων. Παρά το ότι οι κριτές έδωσαν στον Ευριπίδη το τρίτο μόνο βραβείο, οι δύο μορφές του μύθου εξακολουθούν να συναρπάζουν μέχρι σήμερα. Σχεδόν δυο χρόνια αφιέρωσε ο Ελβετός κλασσικός φιλόλογος και μεταφραστής Κουρτ Στάινμαν για να μεταφράσει στα γερμανικά τη Μήδεια. Έχει αποδώσει στα γερμανικά ουκ ολίγα έργα της αρχαίας ελληνικής γραμματείας, ανάμεσα τους την Ιλιάδα και την Οδύσσεια του Ομήρου, αλλά και πεζά, όπως για παράδειγμα το ερωτικό μυθιστόρημα του Λόγγου Δάφνις και Χλόη.

Τώρα η Μήδεια κυκλοφόρησε σε δίγλωσση έκδοση με πλούσια εικονογράφηση από τις εκδόσεις Manesse. Από τον Φιλοκτήτη του Ευριπίδη δεν διασώθηκαν παρά μόνο λίγα αποσπάσματα, ολόκληρη όμως η ομώνυμη τραγωδία του Σοφοκλή που πρωτοπαρουσιάστηκε το 409 π. Χ. Κι αυτή την τραγωδία μετέφρασε τώρα ο Στάινμαν και την εξέδωσε στον άλλο εκλεκτό ελβετικό οίκο, τον Diogenes. «Δυο θαυμάσια γραμμένα έργα», ομολογεί ο μεταφραστής τους στο Γερμανικό Πρακτορείο Ειδήσεων. Οι κορυφώσεις της πλοκής έχουν «απόλυτη ριζοσπαστικότητα, ιδίως όταν παρουσιάζονται ακραίες υπαρξιακές καταστάσεις.»

Η αντιφατικότητα της ανθρώπινης ψυχής

Η Μήδεια ενσαρκώνει μέχρι σήμερα όσο ίσως καμιά άλλη ηρωίδα την απατημένη γυναίκα που από πληγωμένο εγωισμό βάζει την εκδίκηση πιο ψηλά κι από την τύχη της. Έχει εγκαταλείψει την Κολχίδα με την Αργώ μαζί με το Χρυσόμαλλο Δέρας και τον Ιάσωνα, με τον οποίο έχει κάνει δυο παιδιά. Στην Κόρινθο όμως, τη νέα πατρίδα, ο Ιάσωνας παντρεύεται την κόρη του βασιλιά. Έξαλλη η Μήδεια ορκίζεται να εκδικηθεί σκοτώνοντας τα παιδιά της.

Στο συνταρακτικό αυτό έργο ο Ευριπίδης αναδεικνύει τη συνεχή αμφιταλάντευση της πρωταγωνίστριας ανάμεσα στο φρικτό της σχέδιο και την απόρριψή του. Για τον μεταφραστή Στάινμαν η Μήδεια ενσαρκώνει με τρόπο ριζοσπαστικό την αντιφατικότητα και τον διχασμό της ανθρώπινης ψυχής. Και η καθηγήτρια κλασσικής φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο του Κιέλου Καταρίνα Βέσελμαν επισημαίνει πως η ηρωίδα έχει φεμινιστικά χαρακτηριστικά, χιλιετίες πριν ο όρος διατυπωθεί καν. «Η μακρά ομιλία της Μήδειας για τη μοίρα των γυναικών που είναι εξαρτημένες από τον άντρα τους έχει κανείς την εντύπωση ότι είναι γραμμένη τον 21ο αιώνα.»

Ο παραγκωνισμός των «ξένων»

Και βέβαια πριν γίνει παιδοκτόνος η Μήδεια είναι στην Κόρινθο μια ξένη, μια απόβλητη. Κι εδώ υπάρχει μια παραλληλία με τον Φιλοκτήτη. Και ο Φιλοκτήτης του Σοφοκλή είναι ένας απόβλητος, κάποιος που τον χρησιμοποιούν για πολιτικές σκοπιμότητες, κι αυτό ήταν ένα καίριο στοιχείο για την επιλογή του μεταφραστή. Καθ’ οδόν για την Τροία ο ήρωας πληγώθηκε και οι σύντροφοί του τον εγκατέλειψαν στη Λήμνο. «Τον παραγκώνισαν, επειδή η πληγή του είχε κακοφορμίσει και μύριζε κι αυτό φυσικά μου έφερε στο νου την πανδημία του κορωνοϊού και τον παραγκωνισμό των κρουσμάτων», λέει ο Στάινμαν.

Ο Οδυσσέας και ο Νεοπτόλεμος προσπαθούν να πείσουν τον Φιλοκτήτη να επανέλθει στις τάξεις των Ελλήνων, αλλά μόνο και μόνο επειδή ένας χρησμός έλεγε πως χωρίς τη βοήθειά του η Τροία δεν θα έπεφτε. Ο Σοφοκλής δείχνει στην τραγωδία του πώς ο καταναγκασμός, το ψέμα, η πλεκτάνη αξιοποιούνται για την επίτευξη πολιτικών σκοπών. Και ταυτόχρονα υπονομεύει τη λατρεία των ηρώων. «Στον Όμηρο», λέει η Βέσελμαν, «ο Οδυσσέας έχει μερικά χούγια, αλλά κατά βάση είναι θετικός ήρωας. Στον Σοφοκλή είναι ένας μάλλον δυσάρεστος τύπος, ένας ψευταράς που τα γυρίζει όλα προς όφελός του.»

Οι αρχές της μετάφρασης

Ο Κουρτ Στάινμαν αντιμετωπίζει τους δυο κλασσικούς με φρέσκια, καθαρή ματιά, τους προσλαμβάνει από τη σκοπιά του σήμερα, κι αυτή είναι η πιο περίτρανη απόδειξη της αξίας των κλασσικών, ότι κάτι έχουν να μας πουν και για το σήμερα. Και η μετάφραση στα γερμανικά; Ο Στάινμαν υιοθετεί το ιαμβικό μέτρο του πρωτοτύπου, η μετάφραση είναι στιλπνή και διαυγής. Ξεκάθαρη και η μέθοδός του: «Δεν προσθέτω τίποτα, δεν αφαιρώ τίποτα, δεν παραφουσκώνω το κείμενο με δικές μου αμπελοφιλοσοφίες. Ύπατες αρχές μου είναι η ακρίβεια, αλλά όχι ο σχολαστικισμός, η ελευθερία, αλλά όχι η αυθαιρεσία.»

Σεμπάστιαν Φίσερ, dpa

Επιμέλεια: Σπύρος Μοσκόβου

ΑΦΗΣΤΕ ΜΙΑ ΑΠΑΝΤΗΣΗ