Γράφει ο συγγραφέας-λαογράφος Γιώργος Λεκάκης,
www.lekakis.com.

Σήμερα, στο άκουσμα της λέξεως «καλλιστεία» ο νους μας τρέχει σε διαγωνισμούς ομορφιάς – κυρίως μεταξύ γυναικών. Και δεν τρέχει άδικα ο νους μας εκεί. Αφού τα Καλλιστεία ήταν πανάρχαιοι αγώνες υπέρ της γυναικείας ωραιότητος, που τελούνταν στην Αρκαδία, την Ηλεία, την Σπάρτη, την Φθία, την Θεσπρωτία, την Λέσβο και την Τένεδο!

Ας πάρουμε τα πράγματα απ’ την αρχή …

Με την λέξη κάλλος οι αρχαίοι Έλληνες όριζαν την ωραιότητα, την ευμορφία, την συμμετρία, το εξαιρετικώς ωραίο (= ώριμο), και απαραίτητα μαζί με αυτά και την ηθική. Η γυναίκα που ανταποκρινόταν σε όλα αυτά ελέγετο καλλονή. Το κάλλος αποδιδόταν τόσο σε ανθρώπους, όσο και σε φυτά, ζώα ή πράγματα.

Τα αρχαία Καλλιστεία γίνονταν – μάλλον – για την ανάδειξη νύφης για την ιερογαμία. [1. βλ. σχ. Nilsson “Gr. Feste” («Ελληνικές Γιορτές»).] Κι αυτό έχει να κάνει με την ανάμνηση της κρίσης του Πάριδος, ο οποίος τέλεσε τα πρώτα… άτυπα καλλιστεία σε μια βραχοσπηλιά [2. βλ. σχ. Ευρ. «Ελένη», 23.] στο οροπέδιο της Ίδης Μ. Ασίας, μεταξύ των πόλεων Άσσου (Τρωάδος) και Αντάδρου (Μυσίας): Ήρα, Αθηνά και Κύπριδα Αφροδίτη αναμετρήθηκαν στην ομορφιά με έπαθλο ένα μήλο. Κριτής ο Αλέξανδρος [3. Αυτό ήταν το πραγματικό όνομα του Πριαμίδη, που από τότε που πήρε την Ελένη ονομάσθηκε από τους Έλληνες, Πάρις.] (ο γιος του Πριάμου), με εντολή του Διος, την οποία μετέφερε ο Ερμής. Το έπαθλο (καλλιστείο [4. καλλιστείο = το βραβείο της ωραιότητος, της αρετής και της χρηστοήθειας.] ή καλλίστευμα [5. καλλίστευμα = η προτίμηση της ωραιότητος – Ευρ.], δηλ. το μήλο) κερδίζει η Αδροδίτη και ούτε λίγο-ούτε πολύ επέρχεται ο Τρωικός Πόλεμος, ενώ έκτοτε κάθε τι που προξενεί έριδες καλείται «μήλον της έριδος» άσχετα αν είναι μήλο ή όχι… Έκτοτε επίσης το φρούτο μήλο πέρασε στους συμβολισμούς ως σύμβολο έρωτος και ομορφιάς… Χρονικά αυτά τα πρώτα καλλιστεία τοποθετούνται «όχι πολύ μετά την κάθοδο του Θησέα στον Άδη». [6. Ισκρ. «Ελένη», 41, Απολλόδ. «Επιτ. Βιβλιοθ.-Άθλοι Θησέα», 3.1.]

Έτσι, λοιπόν, οι αρχαίοι Έλληνες – λάτρεις του ωραίου γενικώς – αποφάσισαν να ιδρύσουν γιορτές, εις ανάμνησιν αυτών των πρώτων καλλιστείων.

Πράγματι, τα πρώτα επίσημα Καλλιστεία, που αναφέρονται έγιναν στην Ήλιδα [7. Δέον όπως θεωρήσουμε μνήμη των Καλλιστείων, το χωριό Καλλίσταινα Τριφυλίας Μεσσηνίας.], υπέρ της θεάς Πυλαίας Δήμητρος. Η Δήμητρα είχε ιδιαιτέρα σχέση με το κάλλος, γι’ αυτό οο εγκωμιαστικός ύμνος σ’ αυτήν ελέγετο καλλίουλος. [8. βλ. σχ. Αθ.]

Άλλοι αναφέρουν ότι τα πρώτα Καλλιστεία έγιναν στην πόλη Βασιλίδα Αρκαδίας, σε μια καλλίβωλο πεδιάδα περί τον ποταμό Αλφειό, και αγωνοθέτης ήταν ο Κύψελος, κατά τις γιορτές που έκανε για την ίδρυση βωμού υπέρ της Δήμητρος. Στόχος η ανάδειξη της ομορφότερης! Έγιναν ως υπογιορτή μέσα στην μεγάλη γιορτή της Ελευσινίας Δήμητρος. Νικήτρια αναδείχθηκε η σύζυγος του … Κυψέλου, Ηροδίκη! [9. βλ. σχ. Αθ. ιγ’,609e-f.]

Παρόμοιοι αγώνες κάλλους γίνονταν και στην Λέσβο, υπέρ της Ήρας. Τα Καλλιστεία της Λέσβου ήσαν τα πιο ονομαστά στην αρχαία Ελλάδα. Άλλωστε η Λέσβος κείται έναντι της Άσσου, όπου έγιναν τα πρώτα καλλιστεία του Πάριδος … Και στην Τένεδο, κ.α. ιδίως δε μετά τον 4ο αι. π.Χ. σε αρκετές άλλες πόλεις της Ελλάδος.

Οι γυναίκες που έπαιρναν μέρος σε αρχαία Καλλιστεία, ελέγοντο «χρυσοφόροι». [10. βλ. σχ. Αθ. ιγ’,609e-f.] Οι νικήτριες ονομάζονταν «πυλαιειδέες» ή «πυλαιιδέες». [11. Μάλλον εκ της Πυλαίας Δήμητρος – βλ. σχ. Ησύχιος.]

Στα αρχαία Καλλιστεία, εκτός από την ομορφιά του σώματος («μέγεθος και ρώμη»), σπουδαίο κριτήριο αναδείξεως της νικήτριας ήταν η κοσμιότητα, η σωφροσύνη και η διοίκηση των του οίκου. [12. «κρίσεις γυναικών περί σωφροσύνης γίγνεσθαι» (Θεόφρ. στον Αθ. ιγ’,610α).]

Μ’ όλα αυτά η ελληνική γλωσσα προικίσθηκε με επίθετα, που δήλωναν το κάλλος – και μάλιστα το εντόπιζαν σαφώς κιόλας: Καλλιαστράγαλος, καλλιβλέφαρος [13. Στα αρχαία χρόνια υπήρχε και «καλλιβλέφαρο φάρμακο», που έφτιαχνε ωραία βλέφαρα! – βλ. Γαληνός.], καλλιβόας [14. που έχει καλή φωνή, καλή βοή, ήχο – βλ. σχ. Αριστοφ.], καλλιγάληνος [15. που έχει γαλήνιο (ήμερο, χαρίεν και θελκτήριον) πρόσωπο – Ευριπ.], καλλιγένεια [16. η τεκούσα ωραίο τέκνο – επίθετο και της Δήμητρος, κ.ά. θεοτήτων, όπως της Γης και μιας δούλης της Δήμητρος – Απολλόδ. Σχετικά και τα καλλίτεκνος ή καλλίκαρπος.], καλλίγλουτος [17. ή καλλίπυγος ή καλλίμηρος – Νίκανδρ. – Κλ. Αλεξ. – Εύμορφος, Ευρ.], καλλίγραμμος, καλλιεπής [18. που μιλεί, γράφει ή ψάλλει καλώς.], καλλίζωνος, καλλίθριξ [19. καλλικόμας ή καλλίκομος ή καλλιέθειρα, που έχει ωραίες τρίχες, ωραία κόμη, ωραία μαλλιά.], καλλίκνημος, καλλικρήδεμνος [20. που φορά ωραίο μαντήλι στο κεφάλι, κεφαλόδεσμο.], καλλιλογία [21. που έχει νόστιμη προφορά, ευγλωττία.], καλλίμορφος, καλλίπαις, καλλιπάρηος [22. ή καλλιπάρειος, που έχει ωραία μάγουλα.], καλλιπάρθενος, καλλιπέδιλος [23. που φορά όμορφα υποδήματα – Όμ.], καλλίπεπλος [24. ή καλλίφαρος, που φορά όμορφο πανωφόρι, που ντύνεται καλώς – Πίνδ. Ευρ.], καλλίπηχυς [25. ή καλλίχειρ, που έχει ωραίους πήχεις-βραχίονες – Ευρ., Αθ.], καλλιπλόκαμος [26. που έχει ωραίες πλεξίδες τα μαλλιά της.], καλλιπρόσωπος, καλλίπυγος [27. Επίθετο της Αφροδίτης, ως τέτοιας τιμωμένης στις Συρακούσες.], καλλίσφυρος [28. που έχει ωραία σφυρά (πόδια) – Ησίοδ.], καλλίσωμος, κλπ. Ο τόπος που φημιζόταν για τις ωραίες γυναίκες του λεγόταν καλλιγύναικος. Και αυτό ήταν ένα επίθετο της Ελλάδος και της Σπάρτης …

Ως και οι πυθαγόρειοι έγραψαν για την καλλονή. Βιβλίο με τίτλο «Περί καλλονής» έγραψε ο πυθαγόρειος φιλόσοφος Δίος, από το οποίο μάλιστα σώζονται δυο αποσπάσματα από τον Στοβαίο.

Και καλλιστεία ανδρών

Οι αγώνες ευανδρίας (ή ευεξίας) ήσαν ανάλογοι αγώνες με τα Καλλιστεία γυναικών, αλλά με διαγωνιζομένους άνδρες. Γίνονταν και ως υπογιορτές μέσα στα Μεγάλα Παναθήναια. Το βραβείο της νίκης των καλλιστευόντων ανδρών ήταν συνήθως μια ασπίδα και οι νικητές ετιμώντο «διακριτικώς». Στις τελετές και τις πομπές οι ευανδρότεροι είχαν το δικαίωμα να κρατούν τον ιερό θάλλο ή άλλα σχετικά σύμβολα, να πρωτοπορούν, κλπ.

Σε άλλα μέρη, τους αγώνες αυτούς τους έλεγαν αγώνες ευοπλίας.

Στην Ήλιδα γίνονταν και Καλλιστεία ανδρών. Αυτά γίνονταν ως υπογιορτή, μέσα στην μεγάλη εορτή της θεάς Αθηνάς. Οι νικητές κέρδιζαν όπλα, τα οποία αφιέρωναν στην πλέον μαχητική θεά, την Αθηνά. Στην πομπή τους δε, προς το ιερόν, οι νικητές φορούσαν ταινίες και στεφάνι από μυρσίνη. [29. βλ. σχ. Θεόφρ. στον Αθ. ιγ’,609f-610α)] Ο πρώτος ομορφονιός νικητής μετέφερε τα σκεύη της θεάς για την θυσία. Ο δευτερονικητής οδηγούσε το βόδι της θυσίας και ο τριτονικητής τοποθετούσε τον βωμό τα καιόμενα μέρη του σφαγίου. [30. βλ. σχ. Αθ. ιγ’,20.]

Είδος καλλιστείων ανδρών βρίσκουμε να γίνονται και στην Θεσπρωτία. Εκεί γινόταν αγών ευανδρίας, που ονομαζόταν «βάρατρον» ή «βάραθρον». Ο νικητής έπαιρνε ως έπαθλο ένα στεφάνι. [31. βλ. σχ. Ησύχ.]

Τέλος, στην Σπάρτη γίνονταν και γυναικεία και ανδρικά Καλλιστεία. [32. βλ. σχ. Ηρακλ. Λέμβο στον Αθ.]

Τα Καλμελώδια στην Φθία

Καλλιστεία (ανδρών και γυναικών) γίνονταν και στην αρχαιοτάτη πόλη Ελλάς [33. Πόλη εκ της οποίας ονομάσθηκε όλη η γύρω χώρα της Ελλάς.] της Φθίας. Εκεί λέγονταν Καλμελώδια, και ήταν υπέρ της θεάς του κάλλους, Αφροδίτης.

Οι γιορτές αυτές βαστούσαν επί τριήμερον και τελούνταν στο τέλος του μηνός Μεταγειτνιώνα. Σ’ αυτές έπαιρναν μέρος νέοι και νέες από την Φθία και την Θεσσαλία. Σκοπός τους, ο γάμος. Ένα αρχαίο γαμπρο-νυφοπάζαρο δηλαδή.

Οι συμμετέχοντες διαγωνιζόμενοι, ξεκινούσαν την γιορτή προσφέροντας δώρα στην θεά. Το καλύτερο δώρο έδειχνε και την οικονομική κατάσταση του διαγωνιζομένου, άρα και την κοινωνική του θέση. Έπειτα συνέχιζαν με χορούς (την πρώτη ημέρα χόρευαν οι κοπέλλες, την δεύτερη τα αγόρια) και εν τέλει (την τρίτη ημέρα) με την εκλογή συζύγων.

Τους διαγωνιζομένους έκρινε η επιτροπή των γιορτών. Νικήτρια αναδεικνυόταν όχι μόνο η πιο όμορφη, αλλά και η πιο καλλίγραμμη. Και ίσως, εκ του ονόματος της γιορτής, οι αγώνες αυτοί να περιείχαν και αγώνες μουσικής (μελωδίας), στους οποίους επίσης έπρεπε να πρωτεύσει η πιο όμορφη και καλλίγραμμη. Ήταν λοιπόν, σύνθετοι αγώνες: Ομορφιάς προσώπου (καλλωπισμός), σώματος και καλλιφωνίας/καλλιφθογγίας, με άλλα λόγια να είναι και καλλιεπής και καλλικέλαδος, άρα καλλιόπη [34. Εκ του επιθέτου αυτού και η Μούσα, θυγατρός του Διός και της Μνημοσύνης, εφόρου της ποιητικής. Έσμιξε με τον Απόλλωνα και έτεκε τον Ορφέα και τον Υμέναιο. Με τον Οίαγρο έτεκε τον Λίνο. Με τον Αχελώο, τις Σειρήνες.]. Στην νικήτρια των Καλμελωδίων δινόταν ως έπαθλο ένα αγαλματίδιο της θεάς Αφροδίτης.

Ο παγκόσμιος διαγωνισμός καλλονής, που θεσπίσθηκε το 1929 στην πόλη των Παρισίων, είναι αναβίωση αυτών των αρχαίων καλλιστείων.

Πηγές:
Λεκάκης Γ. «Αρχαίες Γιορτές και Πανηγύρια των Ελλήνων» (υπό έκδοσιν).
Λεκάκης Γ. «Η άγνωστη Μικρά Ασία», εκδ. «Κάδμος», 2009.

(*) Το άρθρο αυτό δημοσιεύθηκε στο περιοδικό «Νέα Σκέψη» στο τ. Ιανουαρίου 2011.

ΑΦΗΣΤΕ ΜΙΑ ΑΠΑΝΤΗΣΗ