Τρεις βασανιστικές στιγμές της σύγχρονης Ευρωπαϊκής ιστορίας.

Γράφει ο δημοσιογράφος Βαγγέλης Πάλλας.

Για να προσεγγίσουμε καλύτερα την ερώτηση τόσο από πολιτιστική όσο και από ιστορική πλευρά, ας κάνουμε ένα νοερό ταξίδι στο πρόσφατο  παρελθόν. Aς ταξιδέψουμε, λοιπόν, στην Βιέννη του 1935. Στο τέλος της σπουδαίας περιόδου της βιεννέζικης κουλτούρας.

Το 1935 είναι μια σημαντική χρονιά. Οι δύο ευρωπαϊκοί ολοκληρωτισμοί – ο ναζισμός και ο σταλινισμός – αρχίζουν να στρέφονται ο ένας εναντίον του άλλου. Οι ναζί βρίσκονται ήδη στην εξουσία της Γερμανίας εδώ και δύο χρόνια. Η κυβέρνηση της Αυστρίας υποτάσσεται σταδιακά στον φασισμό. Στη Σοβιετική Ένωση ο Στάλιν εξοντώνει την παλαιά φρουρά των Μπολσεβίκων.

Τον Μάιο του 1935 δίνει μια διάλέξη στην Βιέννη ένας γηραιός Γερμανός φιλόσοφος, ο Έντμουντ Χούσερλ. Η εβραϊκή του καταγωγή τον έχει αναγκάσει να εγκαταλείψει την πατρίδα του. Επτά χρόνια νωρίτερα, ο μαθητής του, Μάρτιν Χάιντεγκερ, έσβηνε από το εσώφυλλο του βιβλίου του, Ύπαρξη και Χρόνος, τη θερμή αφιέρωση: «Στον Δάσκαλο μου, Έντμουντ Χούσερλ, με σεβασμό και φιλία». Ένας λέκτορας γερμανικού πανεπιστημίου δεν μπορούσε πλέον να αφιερώνει το βιβλίο του σε έναν Εβραίο που είχε εκδιωχθεί από το Πανεπιστήμιο.

Ο Χούσερλ χρησιμοποιεί στη διάλεξη του απόλυτα αφηρημένους, αυστηρά φιλοσοφικούς όρους. Και θέτει ένα ζωτικό ερώτημα: τι αντιπροσωπεύει σήμερα η Ευρώπη; Η πρώτη απάντηση που δίνει είναι ότι η Ευρώπη είναι, πάνω από όλα, μια πνευματική οντότητα. Η Ευρώπη του Χούσερλ δεν σχετίζεται με ένα κομμάτι γης, ούτε με την εθνικότητα. Και πράγματι, η δεύτερη σημαντική ιδεατού είναι η έννοια της «υπερεθνικότητας». Είναι η πρώτη φορά που ένας Ευρωπαίος φιλόσοφος σκιαγραφεί με καθαρότητα αυτή την έννοια. Οραματίζεται μια μεταμόρφωση άξια μιας ιδανικής Ευρώπης: μια καινοφανή υπερεθνικότητα, η οποία θα γεννηθεί από τη μοναδική πνευματική δύναμη της Ευρώπης.

Στη Βαϊμάρη. Δεύτερος σταθμός του ταξιδιού μας θα είναι η Βαϊμάρη. Μια μικρή γερμανική πόλη με μακρά και σημαντική πολιτική και πολιτιστική ιστορία. Πάνω σε ένα νησί στις όχθες του ποταμού που γλιστρά πλάι στους προμαχώνες της παλιάς της πόλης, συναντά κανείς το καλοκαιρινό περίπτερο και τον κήπο του Γκαίτε. Εκεί, πλαισιωμένος από ενθύμια αυτού του ανθρώπου που υπήρξε ένας μεγάλος Ευρωπαίος μπορεί να αναλογιστεί κανείς τι έχει γίνει η Ευρώπη. Διότι η Βαϊμάρη δεν ήταν μόνο η «Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης» του 1999 βρίσκεται και σε απόσταση λίγων, μόνο, χιλιομέτρων από την τοποθεσία του ναζιστικού στρατοπέδου συγκέντρωσης του Μπούχενβαλντ. Και η εγγύτητα αυτή είναι ταυτόχρονα παράξενη και διδακτική.

Είναι ένα είδος «παρακαμπτηρίου» για την ιστορία της Γερμανίας. Διότι τη δεκαετία του 1920 συγκεντρώθηκε στη Βαϊμάρη η Γερμανική Εθνοσυνέλευση, σε μια απόπειρα να δημιουργήσει ένα Σύνταγμα για την κατοπινή Δημοκρατία της Βαϊμάρης. Οι αντιπρόσωποι προσπαθούσαν να δημιουργήσουν ένα φυτώριο κοινοβουλευτικής δημοκρατίας, το οποίο έμελλε να ξεχερσώσουν οι ναζί.

Σήμερα που και η Δημοκρατία της Βαϊμάρης και το στρατόπεδο του Μπούχενβαλτ έχουν καταστραφεί, μπορούμε να αρχίσουμε να βλέπουμε τι σημαίνει Ευρώπη – κάτι που οικοδομήθηκε, ακριβώς, εναντίον του φασισμού και εναντίον του σταλινισμού. Ήταν ήδη ορατό από το 1937, όταν οι ναζί άνοιξαν το Μποΰχενβαλτ.

Αρχικά, ήταν γεμάτο με Γερμανούς πολιτικούς αντιφρονούντες, κομμουνιστές και σοσιαλδημοκράτες. Αργότερα, φυσικά, έγινε ένα διεθνές στρατόπεδο όπου εκπροσωπούνταν όλοι οι λαοί της Ευρώπης. Δεν ήταν όμως ένα στρατόπεδο εξόντωσης, όπως το Άουσβιτς. Δεν είχε θαλάμους αερίων. Ήταν ένα στρατόπεδο όπου οι άνθρωποι εξοντώνονταν μέσω της καταναγκαστικής εργασίας.

Το Μπούχενβαλτ έκλεισε από τον Τρίτο Αμερικανικό Στρατό, υπό τον στρατηγό Πάτον και μέχρι τον Ιούνιο του 1945 είχε εκκενωθεί. Τον Σεπτέμβριο του ίδιου έτους, όμως, άνοιξε ξανά ως ειδικό στρατόπεδο υπό τη δικαιοδοσία των σοβιετικών δυνάμεων και μόνο το 1950 (μετά τη δημιουργία της Γερμανικής Δημοκρατίας) έκλεισε οριστικά και μετατράπηκε σε τόπο μνήμης.

Κατασκευάστηκε εκεί ένα μουσείο του ναζισμού. Ο επισκέπτης, όμως, εκαλείτο να διαβάσει τους τίτλους των εκθεμάτων πολύ προσεκτικά – ειδάλλως μπορεί και να σχημάτιζε την εντύπωση άτι το στρατόπεδο απελευθερώθηκε από τον Κόκκινο Στρατό και όχι από τους Αμερικανούς. Σήμερα λοιπόν, υπάρχει και ένα άλλο, μικρότερο μουσείο δίπλα στο πρώτο, το οποίο αφηγείται την ιστορία του σοβιετικού στρατοπέδου. Εδώ, στο Μπούχενβαλτ, έχουμε την ιστορία της Ευρώπης σε μικρογραφία, την ιστορία της Ευρώπης εναντίον της οποίας χτίζεται σήμερα η Ευρώπη…

Ο τελευταίος σταθμός του ταξιδιού μας είναι το Λονδίνο. Ο Τζορτζ Όργουελ πολέμησε στην Ισπανία σε μια Διεθνή Ταξιαρχία που ανήκε στην ευρωπαϊκή ακροαριστερά. Από την εμπειρία του, έγραψε ένα φανταστικό βιβλίο, το Ύμνος στην Καταλονία. Στα μέσα του 1940 ξεκίνησε ένα ακόμη σημαντικό βιβλίο, με τίτλο Το Λιοντάρι και ο Μονόκερως.

Ο Όργουελ, ένας διεθνιστής και υπεραριστερός μαρξιστής, πολέμιος του σταλινισμού, αντιμέτωπος σε καθημερινή βάση με τις επιδρομές της Luftwaffe αντέδρασε με έναν εκπληκτικό τρόπο: έβαλε πλώρη να ξαναανακαλύψει την Αγγλία. Το Λιοντάρι και ο Μονόκερως είναι ένα πρωτοποριακό βιβλίο, με θέμα την ανάκτηση μιας έννοιας εθνικής ταυτότητας από έναν άνθρωπο που είχε οδηγηθεί στον ακραίο ριζοσπαστισμό από τον διεθνισμό του. Η συνάντηση του Όργουελ με την Αγγλία δεν συμβολίζει μόνο την εκ νέου ανακάλυψη της εθνικής ταυτότητας, αλλά και της φιλελεύθερης δημοκρατίας. Διόν τι πρέπει να πούμε ότι η φιλελεύθερη δημοκρατία ήταν στόχος όχι μόνο των φασιστών και των ναζί, αλλά και της ακροαριστερός. Το έργο του Όργουελ μοιάζει λοιπόν σήμερα να έχει θέμα και τη δημοκρατία – ως μια οικουμενική προϋπόθεση για τις δυτικές κοινωνίες.

Ίσως θα έπρεπε να είχα ξεκινήσει με αυτό. Αλλά θα τελειώσω με αυτό! Διότι σήμερα είναι σαφές ότι η ενότητα της Ευρώπης μπορεί να βασιστεί μόνο στις αρχές της δημοκρατίας και τη βεβαιότητα των αξιών της. Πολλοί Δυτικοί διανοούμενοι αρέσκονται να αμφισβητούν την οικουμενικότητα της δημοκρατίας. Προτιμούν να υποστηρίζουν, αντ’ αυτής, τις τοπικές αξίες της ζωής μέσα σε μια κοινότητα, τη ζεστασιά και την ανακούφιση που προσφέρουν αυτές οι τοπικές κοινότητες. Στην Ευρώπη που χτίζεται σήμερα, όμως, υπάρχουν πολλοί τρόποι με τους οποίους μπορούμε να μεταφράσουμε σε τοπικές αρχές τις θεμελιώδεις οικουμενικές και δημοκρατικές αξίες του Όργουελ. Και σε αυτή τη βάση, είναι προφανές ότι σήμερα, η ενότητα της Ευρώπης μπορεί να οικοδομηθεί μόνο μέσω της ποικιλίας.

 

 

ΑΦΗΣΤΕ ΜΙΑ ΑΠΑΝΤΗΣΗ