Μιλά σήμερα στην “ΕΓ” η κ. Δήμητρα Κογκίδου, καθηγήτρια και κοσμητόρισσα της Παιδαγωγικής Σχολής στο ΑΠΘ
Συνέντευξη στον Αποστόλη Ζώη
«Η απάντηση, στο τι συνιστά μια ευτυχισμένη οικογενειακή ζωή σήμερα, δεν είναι καθόλου εύκολη υπόθεση και δεν μπορεί να οριστεί με σαφήνεια. Υπάρχει μια αβεβαιότητα για το αν και πότε βρίσκουμε αυτό που αναζητούμε ή αν πετύχαμε σε αυτόν τον τομέα. Στην έννοια της επιτυχίας συμπεριλαμβάνονται και άλλα στοιχεία, όπως η απελευθερωτική διαδικασία που περιλαμβάνει την αναζήτηση νέων κοινωνικών δεσμών, μορφών συνύπαρξης, συνεργασίας και αλληλεγγύης, τη δυνατότητα να εκφράζει το άτομο και να διεκδικεί την ικανοποίηση των αναγκών και των επιθυμιών του στο πλαίσιο της οικογένειας, η διασφάλιση της δικής του ζωής από επεμβάσεις άλλων».
Αυτό δηλώνει σήμερα η κ. Δήμητρα Κογκίδου, καθηγήτρια και κοσμητόρισσα της Παιδαγωγικής Σχολής στο ΑΠΘ.
Η συνέντευξη
-Ποια είναι κατά την άποψή σας η μεγάλη αλλαγή στην έννοια της οικογένειας;
«Σήμερα οι άνθρωποι θεωρούν ορισμένα στοιχεία της ζωής τους ως ‘‘οικογενειακή ζωή’’ και νοιώθουν αφοσιωμένοι σε αυτές τις οικογένειες. Η μεγάλη αλλαγή στην έννοια της οικογένειας είναι ότι περάσαμε από μια τυπική, με τα δεσμά του αίματος ή του γάμου οικογένεια, σε μια υποκειμενική σημασιοδότηση των στενών διαπροσωπικών σχέσεων. Στις νέες αφηγήσεις για τη προσωπική ζωή κυριαρχεί η αντίληψη ότι οι σχέσεις αγάπης και συντροφικότητας είναι ζήτημα ατομικής επιλογής και όχι παράδοσης ή άλλων διακανονισμών. Εξάλλου υπάρχει ένα κενό που αφήνει μια κοινωνία που διαφοροποιείται μετά από την απομυθοποίηση διάφορων αυτονόητων. Οι άνθρωποι επιζητούν την προσωπική ολοκλήρωση σε ένα πλαίσιο που εξασφαλίζει ελευθερία επιλογής πιο ισότιμων σχέσεων. Είναι ένας αναστοχαστικός τρόπος ζωής – ανάμεσα στην εξατομίκευση και στην παγκοσμιοποίηση. – όχι μόνον σε ατομικό επίπεδο αλλά και σε κοινωνικό.
Μήπως η νέα αυτή κατάσταση είναι ακόμα μια ένδειξη της επιθυμίας για μια νέα κοινωνική ζωή, μια νέα σχέση ατόμου και κοινωνίας;
Από την άλλη, αναρωτιέμαι, πόσο «δική σου ζωή» μπορεί να είναι η ζωή σου όταν την ζεις με όρους που δεν ελέγχεις αλλά καθορίζονται από τους θεσμούς, για παράδειγμα, από τις επιλογές της εφαρμοζόμενης κρατικής κοινωνικής πολιτικής;
Πόσο «δική σου ζωή» μπορεί να είναι η ζωή σου όταν ζούμε σε συνθήκες παγκοσμιοποίησης; Υπάρχει παγκοσμιοποίηση της «δικής μας ζωής», με την έννοια ότι το τι συμβαίνει στις δικές μας ζωές έχει μεγάλη σχέση με τις παγκόσμιες συνθήκες διαβίωσης. Θα έλεγα, χαριτολογώντας, ότι οι «δικές μας ζωές» είναι παγκόσμια διαπλεκόμενες. Κατά τη γνώμη μου, πάντως, πολύ περισσότερο στη σημερινή συγκυρία πρέπει να αποκτήσουμε την ικανότητα διαχειριζόμαστε με επιτυχία τις ανασφάλειες, τις αλληλοεξαρτήσεις και την αμοιβαιότητα πιο ενεργά τις ζωές μας».
-Μπορείτε να αναφερθείτε πιο αναλυτικά;
«Σε όλη την Ευρώπη οι εξελίξεις αυτές έχουν επιδράσει στην αύξηση των μορφών οικογενειακής οργάνωσης. Οι κοινωνικοδημογραφικοί δείκτες που αλλάζουν δεν αποτυπώνουν την συνθετότητα των αλλαγών που συμβαίνουν στις οικογένειες, γιατί εκτός από τις αλλαγές που έχουμε στη δομή των οικογενειών, υπάρχουν αλλαγές και στο εσωτερικό τους. Νέες μορφές σχέσεων και άλλη δυναμική αναπτύσσεται μεταξύ των ανθρώπων, οι οποίες μπορεί να υπάρχουν σε παλιά και παραδοσιακά πλαίσια. Οι άνθρωποι υιοθετούν νέες οικογενειακές πρακτικές, βρίσκουν νέους τρόπους να ζήσουν οικογενειακή ζωή, όχι υιοθετώντας, όπως αναφέραμε, παθητικά παλιές δομές. Η συγκρότηση και η διάλυση του ζευγαριού και της οικογένειας, η οργάνωση της καθημερινότητας, είναι προσωπικό τους ζήτημα. Οι αλλαγές στις οικογενειακές σχέσεις είναι μέρος της διαδικασίας εκσυγχρονισμού και εξατομίκευσης. Οι σύγχρονες οικογένειες αναλύονται με όρους συντροφικότητας και διαπραγματεύσεων. Οι πρακτικές αυτές δεν αλλάζουν από τη μια στιγμή στην άλλη, καθορίζονται πολιτισμικά, ιστορικά και από τις προσωπικές ατομικές διαδρομές».
-Έχει χαθεί η αξία της οικογένειας;
«Η αξία της οικογένειας δεν έχει χαθεί. Οι τάσεις όμως νοσταλγίας παλαιότερων μορφών και τρόπων λειτουργίας της, όχι μόνον δεν φέρνει κανένα αποτέλεσμα, αντίθετα αντιστρατεύεται τις προσπάθειες χάραξης μιας οικογενειακής πολιτικής που θα στηρίζει όλους τους γονείς, θα οδηγεί τα παιδιά να ζουν σε συνθήκες ευημερίας, ενώ ταυτόχρονα θα διασφαλίζει ένα επίπεδο ανεξαρτησίας στις σχέσεις μεταξύ των γενεών καθώς και στις σχέσεις των φύλων. Η οικογενειακή ζωή είναι σημαντική στους περισσότερους και στις περισσότερες από εμάς».
-Τι συνιστά μια ευτυχισμένη ζωή;
«Η απάντηση, στο τι συνιστά μια ευτυχισμένη οικογενειακή ζωή σήμερα, δεν είναι καθόλου εύκολη υπόθεση και δεν μπορεί να οριστεί με σαφήνεια. Υπάρχει μια αβεβαιότητα για το αν και πότε βρίσκουμε αυτό που αναζητούμε ή αν πετύχαμε σε αυτόν τον τομέα. Στην έννοια της επιτυχίας συμπεριλαμβάνονται και άλλα στοιχεία, όπως η απελευθερωτική διαδικασία που περιλαμβάνει την αναζήτηση νέων κοινωνικών δεσμών, μορφών συνύπαρξης, συνεργασίας και αλληλεγγύης, τη δυνατότητα να εκφράζει το άτομο και να διεκδικεί την ικανοποίηση των αναγκών και των επιθυμιών του στο πλαίσιο της οικογένειας, η διασφάλιση της δικής του ζωής από επεμβάσεις άλλων.
Διαφαίνεται ένα νέο σύστημα αξιών της δικής μας ζωής που δέχεται πολλαπλές κριτικές και ορισμένες φορές καταγγέλλεται δημόσια. Η υπεράσπιση της παραδοσιακής ηθικής προβάλλει τις αξίες της μακρόχρονης δέσμευσης για την κοινωνική ανατροφή των παιδιών. Η ενθάρρυνση της υπευθυνότητας όμως μπορεί να υπάρξει σε ένα νέο καινοτόμο πλαίσιο που μπορεί να εντάξει τις μεταβολές της οικογένειας και τις αλλαγές στους ρόλους των φύλων. Ο συνδυασμός αυτός ενθαρρύνει τη δέσμευση στη γονεϊκότητα, αλλά δεν προϋποθέτει ότι μόνον οι παραδοσιακές μορφές οικογενειακής οργάνωσης αποτελούν αναγκαστικά το πλαίσιο θετικής εξάσκησης του γονεϊκού ρόλου. Αυτός ο συνδυασμός αποτελεί προσαρμογή των οικογενειακών αξιών στη σύγχρονη εποχή.
Παρά το γεγονός ότι οι συντροφικές σχέσεις γίνονται όλο και πιο δύσκολες, υπάρχει μια μεγάλη επιθυμία γι’ αυτές τις δεσμεύσεις- με άλλους όρους και κριτήρια όμως. Η διαφορά είναι ότι επιλέγουμε να ζήσουμε σε περισσότερες και διαφορετικές μορφές οικογενειακής οργάνωσης σε σχέση με το παρελθόν και αυτό μπορεί να εκληφθεί και ως επιβεβαίωση της επιθυμίας για οικογενειακή ζωή. Πρόκειται, όμως, για οικογενειακή ζωή που είναι περισσότερο συμβατή με τις ανάγκες και τις επιθυμίες μας που είναι διαφορετικές και δεν ικανοποιούνται από ένα μοντέλο οικογένειας. Εξάλλου δεν υπάρχει ένα καθολικά αποδεκτό μοντέλο οικογένειας που να είναι το καλύτερο και να ταιριάζει σε όλους και όλες. Η οικογενειακή αλληλεγγύη είναι απολύτως συμβατή με την πολλαπλότητα των μορφών οικογενειακής οργάνωσης και δεν πρέπει να ταυτίζεται αποκλειστικά με τα όρια και τους κανόνες του κυρίαρχου μοντέλου οικογένειας».
Ένα παράδειγμα;
«Για παράδειγμα, μετά το διαζύγιο και στις περιπτώσεις που δεν υπάρχουν εμπόλεμες καταστάσεις μπορούν να θεμελιωθεί μια «μεγάλη οικογένεια» με νέου είδους συγγενικές σχέσεις όπου περισσότερα ζευγάρια γονιών και παιδιών συνδέονται συνδέονται με δικά τους ή των συντρόφων τους τα παιδιά και τα εγγόνια σε ένα πλαίσιο νέας αλληλεγγύης. Δεν είναι ουτοπία, είναι μια πραγματικότητα στη ζωή ορισμένων –λίγων ακόμα –οικογενειών. Οι αλλαγές αυτές στον τρόπο οργάνωσης και λειτουργίας της οικογενειακής ζωής δεν ήταν τόσο μεγάλης έκτασης –τουλάχιστον μέχρι τώρα – στην Ελλάδα. Η νέα πραγματικότητα της οικογενειακής ζωής στην Ελλάδα θα είναι στο μέλλον πολύ περισσότερο πολυπολιτισμική και πλουραλιστική ως προς τις μορφές οικογενειακής οργάνωσης. Επιπρόσθετα, οι οικογένειες θα είναι υποχρεωμένες να συμπεριλάβουν στη ζωή τους περισσότερη ασυνέχεια και να αντιμετωπίσουν τις προκλήσεις που προκύπτουν από τέτοιες μεταβάσεις.
Η εργαζόμενη σύζυγος και μητέρα αποτελεί το καινούργιο μοντέλο γυναίκας με κύρος – στο πλαίσιο του μοντέλου της συζυγικής οικογένειας, που παρόλο είναι κυρίαρχο, δεν είναι το μοναδικό. Στην Ελλάδα, παρά τη πρόοδο που παρατηρείται γενικά στο επίπεδο των ισότιμων σχέσεων, υπάρχει, παράλληλα, και μια άλλη πραγματικότητα που δεν είναι και τόσο αισιόδοξη καθώς υπάρχει μεγάλη απόσταση από τη πλήρη αμοιβαιότητα και ισότητα στις σύγχρονες πρακτικές όσον αφορά στην κατανομή των οικιακών εργασιών και της ανατροφής των παιδιών. Το αισιόδοξο στοιχείο είναι ότι οι οικογένειες προσπαθούν να δώσουν καινούριες λύσεις σε νέες καταστάσεις».
-Δηλαδή δεν υπάρχει μια μορφή οικογένειας σήμερα στην Ελλάδα;
«Δεν μπορούμε, να μιλάμε γενικευμένα για την ‘‘οικογένεια’’ και να την περιγράφουμε. Δεν υπάρχει μόνον μια μορφή οικογένειας στην Ελλάδα, στην Ευρώπη, στον κόσμο, αλλά πολλές,. Ο γαλαξίας των οικογενειών σήμερα περιλαμβάνει οικογένειες του ενός ατόμου, μονογονεϊκές οικογένειες, επαναδημιουργημένες οικογένειες, συντρόφους ομόφυλους ή ετερόφυλους που συμβιώνουν – με ή χωρίς παιδιά -, θετή γονεϊκότητα με παιδιά που ανήκουν στην ίδια ή άλλη εθνικότητα ή φυλή, συντρόφους που ζουν χωριστά, οικογένειες από διαφορετικό εθνικό-θρησκευτικό ή άλλο πλαίσιο, διαπολιτισμικές οικογένειες.
Τα τελευταία χρόνια υπάρχει έντονο ενδιαφέρον, σε διεθνές επίπεδο, για τις διαδικασίες αλλαγής των οικογενειών που συνδέονται με τον ρόλο των γονιών, τόσο στο επίπεδο της έρευνας, όσο και της κοινωνίας και της πολιτικής. Στο πλαίσιο αυτών των οικογενειακών μεταβολών αναπτύσσονται νέοι όροι άσκησης της γονεϊκότητας. Η ενασχόληση αυτή σηματοδοτεί ταυτόχρονα και αλλαγή του τρόπου θεώρησής. Στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος δεν είναι κυρίως οι μορφές της οικογένειας, αλλά οι μεταβολές της και οι μηχανισμοί που καθορίζουν τη συμβίωση. Έτσι, ενώ το ζευγάρι γίνεται πιο εύθραυστο και αβέβαιο -χωρίς ο γάμος να αποτελεί οπωσδήποτε σταθερό χαρακτηριστικό του- η φύση των σχέσεων μεταξύ παιδιών /γονιών και κράτους αλλάζει συνεχώς. Τα δικαιώματα των παιδιών μέσα στις οικογένειες και η ενδεχόμενη σύγκρουση των δικαιωμάτων των παιδιών και των γονιών αποτελούν ένα νέο και δύσκολο πεδίο στο οποίο γίνεται επιτακτική η άσκηση δημόσιας πολιτικής για επίλυση συγκρούσεων. Η γονεϊκότητα ενισχύεται μέσω νομοθετικών ρυθμίσεων και μεγαλύτερης εμπλοκής του κράτους έτσι ώστε να διασφαλιστούν μακροπρόθεσμα τα παιδιά..».
-Και στην Ευρώπη;
«Αν επικεντρωθούμε, για παράδειγμα, στην Ευρώπη θα διαπιστώσουμε ότι η γονεϊκότητα εξελίσσεται σε ένα πλαίσιο έντονων κοινωνικοδημογραφικών μεταβολών. Η Ευρώπη καταλαμβάνει μια από τις τελευταίες θέσεις στις γεννήσεις, με ταυτόχρονη αύξηση του μέσου όρου ζωής των ανδρών και των γυναικών. Αν και δεν παρουσιάζει ενιαία εικόνα, ο γάμος ως προϋπόθεση για την γονεϊκότητα έχασε σημαντικά σε σημασία, δηλαδή έχουμε μια σταδιακή αποσύνδεση του γάμου από την γονεϊκότητα. Επίσης, έχουμε και βιολογική αποσύνδεση της γονεϊκότητας (με δότες, δότριες και τεχνητή μήτρα Ταυτόχρονα, έχουμε αύξηση των γεννήσεων εκτός γάμου και μόνον ένα μικρό ποσοστό των παιδιών μεγαλώνει στο ίδιο σπίτι με τους δύο βιολογικούς του γονείς. Παράλληλα αυξάνει ο αριθμός των γυναικών και ανδρών που δεν αποκτούν την ιδιότητα του γονιού (εδώ πρέπει να συνυπολογίσουμε και τις εξελίξεις που υπάρχουν στον τομέα των τεχνολογιών αναπαραγωγής που διευκολύνουν τα υπογόνιμα άτομα). Ο χωρισμός, το διαζύγιο, η ανατροφή των παιδιών από ένα γονιό, ο νέος γάμος και το δεύτερο διαζύγιο ίσως αποτελούν φάσεις εξέλιξης της οικογένειας που αλλάζουν τους όρους άσκησης της γονεϊκότητας. Από τον δεύτερο γάμο διαζευγμένων γονιών προκύπτει τα τελευταία χρόνια η αύξηση του ποσοστού των θετών γονιών και οικογένειες που χαρακτηρίζονται ως «πλούσιες σε γονείς».
