Της Ράνιας Γάτου
Ποιήτριας, Δοκιμιογράφου, Εικαστικού
Ο Νίκος Καζαντζάκης, μέσα από το έργο του, αναζητά με πάθος την αλήθεια της ύπαρξής μας, την αέναη αναμέτρηση με το αδιέξοδο της ανθρώπινης συνθήκης και τη συνεχιζόμενη σύγκρουση του ατόμου με τον κόσμο γύρω του. Η φράση «Μια αστραπή, η ζωή μας λείπει …Μα προλαβαίνουμε.», που εμπεριέχει μια βαθιά υπαρξιακή ανησυχία, ενσαρκώνει τη θεματική της φευγαλέας, παροδικής φύσης της ζωής, που είναι ταυτόχρονα εξαιρετικά πολύτιμη και τραγικά πρόσκαιρη. Στην καρδιά αυτής της έννοιας αναδύεται το κεντρικό μήνυμα του Καζαντζάκη: η ζωή δεν είναι παρά μια σύντομη, εκτυφλωτική αστραπή, ένα διαρκές άνοιγμα και κλείσιμο του υπαρξιακού παραθύρου, που αφήνει ελάχιστο χρόνο για να την ζήσουμε πλήρως.Η φιλοσοφία του Καζαντζάκη εκφράζει την ένταση που συνοδεύει τη συνειδητοποίηση αυτής της περιορισμένης διάρκειας της ανθρώπινης ζωής. Έχοντας αφοσιωθεί στη γραφή του στοχαστικά και ενίοτε απελπισμένα, ο συγγραφέας φέρνει στην επιφάνεια την αναπόφευκτη απογοήτευση που συνεπάγεται η συνειδητοποίηση του θανάτου και της αβεβαιότητας. Η φράση «Μια αστραπή, η ζωή μας λείπει …Μα προλαβαίνουμε.»,αποτυπώνει τον ίδιο τον πυρήνα του έργου του: την παροδικότητα και την ένταση της ανθρώπινης ύπαρξης. Στο κέντρο της βρίσκονται το πένθος για τον άγνωστο δρόμο του θανάτου και η αναζήτηση της αλήθειας μέσα από τη δράση, την ανατροπή, και την επανάσταση.
Ο Καζαντζάκης υπήρξε συνειδητός σκεπτικιστής και φιλοσοφικός στοχαστής, αμφισβητώντας τις καθιερωμένες δομές και κατεστημένα της κοινωνίας και της θρησκείας. Αμφισβητεί την ύπαρξη ενός προορισμού, θεωρώντας τη ζωή περισσότερο ως μια αναρχική αναμέτρηση, όπου το άτομο δεν ακολουθεί μια προκαθορισμένη πορεία, αλλά συνδιαλέγεται διαρκώς με το άγνωστο. Η αναφορά του στη ζωή ως «αστραπή» αποκαλύπτει τη συνειδητοποίηση της αβεβαιότητας της ύπαρξης, την αίσθηση ότι η ζωή μας είναι τόσο βραχύβια που μπορεί να σβήσει σε μια στιγμή. Όμως, αυτή η συνειδητοποίηση της ακαριαίας παροδικότητας δεν οδηγεί τον Καζαντζάκη σε παραίτηση, αλλά μάλλον στην αναζήτηση ενός πιο ουσιαστικού νοήματος, στη συνεχιζόμενη προσπάθεια να δώσουμε αξία στις στιγμές που έχουμε.
Αυτή η αίσθηση του πεπερασμένου είναι άμεσα συνδεδεμένη με την έννοια της ελευθερίας. Ο Καζαντζάκης αναγνωρίζει πως, ενώ η ζωή μας είναι πεπερασμένη, εντούτοις οι άνθρωποι έχουμε τη δύναμη να την επαναστατήσουμε, να την υπερβούμε μέσω της συνειδητής δράσης. Στο έργο του, η δράση και η επιλογή δεν είναι απλώς η αποφυγή του αναπόφευκτου, αλλά η ουσιαστική υπέρβαση του περιορισμού που προκαλεί η αντίληψη του θανάτου. Η ελευθερία για τον Καζαντζάκη είναι η εσωτερική δύναμη να επαναστατούμε με τον κόσμο γύρω μας, να προκαλούμε τη μοίρα και τις καθιερωμένες αντιλήψεις, να επιλέγουμε τον τρόπο της δικής μας ύπαρξης ακόμα και μέσα σε έναν κόσμο που φαίνεται να μας αμφισβητεί.
Η ενότητα αυτή του Καζαντζάκη έρχεται σε σύγκρουση με την παραδοσιακή αντίληψη της θρησκευτικής και φιλοσοφικής απόλυτης σωτηρίας, που αναζητά την αθανασία και την αναγνώριση του υπερβατικού κόσμου. Αντιθέτως, ο Καζαντζάκης προτείνει έναν δρόμο αυτογνωσίας, προσωπικής δράσης και ανατροπής. Για εκείνον, η ζωή είναι η αναρχική ύπαρξη, και η ελευθερία δεν είναι θέμα θεϊκής ή εξωτερικής δύναμης, αλλά το αποτέλεσμα της προσωπικής προσπάθειας, της αγωνιστικότητας για την απελευθέρωση του ατόμου από τις κοινωνικές αλυσίδες.Η κριτική πλευρά του έργου του Καζαντζάκη επικεντρώνεται ακριβώς σε αυτή την «αστραπή» της ύπαρξής μας. Ο συγγραφέας μας υπενθυμίζει συνεχώς πως η πραγματική αξία της ζωής μας δεν συνίσταται στον χρόνο της ύπαρξής μας, αλλά στη δυνατότητα της δράσης μας. Η ζωή είναι τόσο σύντομη και απρόβλεπτη, που απαιτεί από εμάς όχι μόνο την αναγνώριση της φευγαλέας της φύσης, αλλά και την αποδοχή της ως μονοπάτι προς την επαναστατική ελευθερία. Για τον Νίκο Καζαντζάκη, η αποδοχή της αστραπής της ζωής μας και της ύπαρξης του θανάτου ανοίγει τον δρόμο για την επανάσταση και την αναζήτηση της αλήθειας, χωρίς να μας παρασύρει στην παθητικότητα ή στην αποδοχή του αναπόφευκτου.Εν κατακλείδι, ο Νίκος Καζαντζάκης, με τη χαρακτηριστική του διαλεκτική γραφή, επισημαίνει το κεντρικό δίδαγμα που συνιστά το έργο του: η ζωή μας είναι πράγματι μία αστραπή, γεμάτη αγωνία και πόνο, αλλά και γεμάτη δυνατότητες για δράση και ανατροπή. Ο δρόμος προς την αληθινή ελευθερία περνά μέσα από την αποδοχή αυτής της αστραπής, της φευγαλέας στιγμής, και την αποφασιστικότητα να ζήσουμε πλήρως κάθε στιγμή. Αυτή η εξαιρετικά ανθρώπινη ματιά στον κόσμο επισημαίνει το βάρος της ύπαρξης και τη δόξα της προσπάθειας.
Ο Νίκος Καζαντζάκης, με τη βαθιά υπαρξιακή του αναζήτηση και την αδιάκοπη εναντίωση στην ανθρώπινη φθαρτότητα, κατορθώνει να διαπλάσει μια φιλοσοφία που δεν φοβάται το σκοτάδι, αλλά το κατανοεί και το ενσωματώνει στον αγώνα για την ελευθερία. Μέσα από τις αστραπές του, τις εκλάμψεις του ανθρώπινου πνεύματος που αναζητά μια αλήθεια πέρα από τη γήινη εμπειρία, ο συγγραφέας μάς καλεί να συνειδητοποιήσουμε ότι η ζωή, όσο και αν είναι βραχύβια, περιέχει μια δύναμη και έναν προορισμό που αναδύεται μέσα από την άρνηση του φόβου και την αποδοχή της κατεύθυνσήςμας .Ο Καζαντζάκης δεν μας προσφέρει ένα καταφύγιο στην αποδοχή της προσωπικής μας πορείας, αλλά ένα κάλεσμα για επανάσταση, για σύγκρουση με τα όρια που μας επιβάλλει η ύπαρξή μας. Η ζωή μας, όπως η αστραπή του, είναι γρήγορη και αναπάντεχη, αλλά η αληθινή ελευθερία βρίσκεται στην ικανότητά μας να τη ζήσουμε πλήρως, να την αντιμετωπίσουμε με θάρρος και να την αποδεχτούμε ως μοναδική έκφραση της ύπαρξής μας. Κλείνοντας, ο Νίκος Καζαντζάκης αναδεικνύει την ομορφιά αυτής της προσωρινότητας, υπενθυμίζοντας μας ότι δεν είμαστε προορισμένοι να υποταχθούμε στην αδυναμία της ανθρώπινης φύσης, αλλά να την ξεπεράσουμε με την πίστη στην ανώτερη ελευθερία του πνεύματος.