Γράφει ο Θεόφιλος Π. Αναστασίου.
«Δίπλα μας στέκει μια ομάδα Ελλήνων, αυτοί οι φοβεροί και αξιοθαύμαστοι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης… που ακόμα και οι Γερμανοί υπολογίζουν και οι Πολωνοί φοβούνται… Έχουν απομείνει ελάχιστοι πλέον… Αυτοί οι ελάχιστοι επιζώντες της εβραϊκής κοινότητας της Θεσσαλονίκης των δύο γλωσσών, ελληνικών και ισπανικών, και των πολυάριθμων δραστηριοτήτων είναι οι συνειδητοί θεματοφύλακες μιας αυθεντικής, γήινης σοφίας, σύγκλισης όλων των πολιτισμών της Μεσογείου… Η αποστροφή τους στην αυθαίρετη θηριωδία, η εκπληκτική πίστη τους στην ύπαρξη μιας εν δυνάμει ανθρώπινης αξιοπρέπειας έκαναν τους Έλληνες τον πιο συνεπή εθνικό πυρήνα του στρατοπέδου και από αυτή την άποψη τον πιο πολιτισμένο». Μ’ αυτά τα λόγια έκανε ίσως για πρώτη φορά γνωστή το 1947 ο Ιταλός συγγραφέας PrimoLevi (1919-1987) την έντονα διακριτή παρουσία των Ελλήνων Εβραίων στα γεγονότα της περιόδου 1939-1945 στο πρώτο του βιβλίο «Εάν αυτό είναι ο άνθρωπος», που αφορούσε την διαβίωση των κρατουμένων του Άουσβιτς,
Δεν υπήρχε, όμως, στην ελληνική βιβλιογραφία, εκτός από μεμονωμένες περιπτώσεις προσωπικών μαρτυριών, μια συνολική ιστορική αφήγηση για τη συμμετοχή των Ελλήνων Εβραίων στην Αντίσταση. Το κενό αυτό έρχεται τώρα να συμπληρώσει η μετάφραση, από τον κ. Ισάκ Μπενμαγιόρ, της εργασίας του καθηγητή του πανεπιστημίου του Σινσινάτι κ. Bowman, την οποία προλογίζει ο καθηγητής του πανεπιστημίου του Κονέκτικατ κ. Ιωάννης Ο. Ιατρίδης.
Η μέχρι σήμερα ιστορική έρευνα και οι αντίστοιχες δημοσιεύσεις, όσον αφορά την τύχη των Ελλήνων Εβραίων κατά την περίοδο της τριπλής (Ιταλικής, Βουλγαρικής και Γερμανικής) κατοχής στην Ελλάδα κατά την περίοδο 1941-1944, περιοριζόταν σχεδόν αποκλειστικά στην εξιστόρηση της εξόντωσής τους με βάση το σχέδιο της «τελικής λύσης», που είχαν εφαρμόσει οι Γερμανοί ναζιστές σε ολόκληρη την Ευρώπη. Έμενε έξω από το πεδίο της έρευνας –με ελάχιστες και σχετικά πρόσφατες προσωπικές εξαιρέσεις αφηγήσεων εν είδη απομνημονευμάτων- η συμμετοχή των Ελλήνων Εβραίων τόσο στις πολεμικές επιχειρήσεις του 1940-41, όσο και στο κίνημα της Αντίστασης που αναπτύχθηκε πολύμορφο κατά την περίοδο εκείνη στην Ελλάδα.
Το ενδιαφέρον του βιβλίου αυτού, όπως εύκολα καταλαβαίνει ο αναγνώστης, δεν περιορίζεται αποκλειστικά στις ιστορικές πληροφορίες σχετικά με τη συμμετοχή των συμπατριωτών μας Εβραίων στις περιπέτειες του λαού μας, η οποία ήταν ούτως ή άλλως δεδομένη. Το ενδιαφέρον του συνίσταται στο ότι ανατρέπει τη διάχυτη εντύπωση πως οι Εβραίοι σ’ όλη αυτή την τερατώδη περιπέτεια της Ευρώπης έμειναν τα απαθή θύματα, οι άβουλοι άνθρωποι που από τη φύση τους ήταν ανίκανοι να αντιταχθούν στους δημίους τους.
Από τις προσωπικές μαρτυρίες που συγκέντρωσε ο κ. Bowman, τόσο από Έλληνες Χριστιανούς όσο και από Έλληνες Εβραίους, καθώς επίσης και από τις βιβλιογραφικές και αρχειακές μαρτυρίες, προκύπτει πως αρκετοί Έλληνες Εβραίοι, μαχητές του ελληνικού στρατού κατά τη διάρκεια των επιχειρήσεων από τον Οκτώβριο του ’40 μέχρι τον Απρίλιο του ’41, ήταν από τους πρώτους που άρχισαν την αντίσταση στους κατακτητές, αμέσως μόλις κατέλαβαν την Ελλάδα οι γερμανικές στρατιωτικές δυνάμεις. Και πως κατά τη διάρκεια της κατοχής ήταν πολλοί επίσης οι Έλληνες Εβραίοι που σε διάφορα μέρη της Ελλάδας προσχώρησαν στις ελληνικές αντιστασιακές οργανώσεις και αγωνίστηκαν ως μαχητές του ΕΛΑΣ είτε του ΕΔΕΣ. Από τις μαρτυρίες που συνέλεξε ο κ. Bowman προκύπτει επίσης πως Έλληνες Εβραίοι συμμετείχαν στην εξέγερση της Βαρσοβίας τον Αύγουστο του 1944 (μια ομάδα μάλιστα πολέμησε κάτω από την ελληνική σημαία που έφτιαξαν με τα χέρια τους), καθώς επίσης και στην εξέγερση του 11ου Ζόντερκομαντο, τον Οκτώβριο του ίδιου έτους στο στρατόπεδο του Μπίρκεναου. Οι Έλληνες Εβραίοι μάλιστα ήταν εκείνοι που ανατίναξαν το κρεματόριο 4 με δυναμίτη και πέθαναν τραγουδώντας τον εθνικό ύμνο.
Η παρουσίαση της δράσης των Ισραηλιτών μαχητών στην Αντίσταση περιγράφεται από την εισβολή των γερμανικών στρατευμάτων και την κατάληψη της Ελλάδας τον Απρίλιο του 1941, μέχρι το τέλος της κατοχής και την αποχώρηση τους κατά τα τέλη του Οκτωβρίου και τις αρχές Νοεμβρίου του 1944. Το βιβλίο είναι χωρισμένο στα κεφάλαια: «Στα βουνά», «Καπετάν Κίτσος: Ελευθερία ή θάνατος», «Καπετάνισσα Σαρίκα και το πέρασμα της Εύβοιας», «Καπετάν Μακκαβαίος: Ανάκτηση της Τιμής», «ΕΛΑΣ: Πολεμιστές και Διευκολυντές», «Πολιτική της πόλης: Το ΕΑΜ εν δράσει», «Στο Άουσβιτς: Ιωσήφ Βαρούχ», «Επίλογος. Ο Ιωσήφ Μάτσας και οι Άδοξοι Πολεμιστές». Το βιβλίο συμπληρώνεται από παράρτημα φωτογραφιών, «Κατάλογο Τιμής: Εβραίοι στην Ελληνική Αντίσταση», «Άουσβιτς 2 (Μπίρκενάου) – Η εξέγερση του Ζόντερκομάντο 7 Οκτωβρίου 1944», καθώς επίσης και από σχετική βιβλιογραφία.
Στα πλεονεκτήματα του βιβλίου καταγράφεται η άριστη μετάφραση σε όλα του τα τμήματα (κύριο κείμενο, παραπομπές, σημειώσεις) και η απρόσκοπτη αφήγηση που κάνουν την ανάγνωση βατή και ευχάριστη. Στις αδυναμίες του βιβλίου σημειώνεται η έλλειψη ενός πλήρους καταλόγου όλων των Ελλήνων Εβραίων μαχητών, την οποία αναγνωρίζει και ο συγγραφέας και σημειώνει ότι χρειάζεται περισσότερη έρευνα, ώστε να έρθουν στο φως όσο γίνεται περισσότερα ονόματα.
Για εμάς τους Τρικαλινούς ξεχωριστό ενδιαφέρον έχει το συγκεκριμένο βιβλίο, καθώς αποκαλύπτει όσα ονόματα τρικαλινών Εβραίων μπόρεσε να συλλέξει ο συγγραφέας, οι οποίοι συμμετείχαν στα γεγονότα της περιόδου αυτής. Προκύπτουν έτσι τα ονόματα των: Ισάκ Αμίρ, Γιομτώβ Γιακοέλ, Ιωσήφ Ίζη, Ματίκας Καμπελή, Μίμη Καμπελή, Ηλία Καπέτα, Ααρών Λεβή, Ηλία Λεβή, Καίτης Λεβή, Σολομών Αβραάμ Λεβή, Μεΐρ Λεβή, Μωυσή Ασέρ, Αλβέρτου Νεγρίν, Ισαάκ Νεγρίν, Βενιαμίν Νεγρίν, Γιοέλ Νιτσαχόν, Αβραάμ Φελούς, Αλλέγρας Φελούς και Χρυσούλας Φελούς. Δύο ονόματα Τρικαλινών Εβραίων περιλαμβάνονται επίσης στον κατάλογο εκείνων που εξεγέρθηκαν στο στρατόπεδο του Μπίρκεναου, των Σαμουήλ Σίδη και Σάββα Σαμπετάι.
Συνιστώ ανεπιφύλακτα στους Τρικαλινούς φιλαναγνώστες να αναζητήσουν το βιβλίο στα βιβλιοπωλεία και να το διαβάσουν. Καλό θα ήταν επίσης να προσπαθήσει να το προμηθευτεί και η Δημοτική Βιβλιοθήκη, έτσι ώστε να μπορέσουν να το διαβάσουν και όσοι δεν θα κατορθώσουν για οποιονδήποτε λόγο να το εντοπίσουν. Εκδότης του Βιβλίου είναι το Κεντρικό Ισραηλιτικό Συμβούλιο Ελλάδας.
Θεόφιλος Π. Αναστασίου
