Μεγάλος είναι πλέον, σε Ευρώπη και Αμερική, ο προβληματισμός πάνω στο θέμα της μελλοντικής ανάπτυξης των αναπτυγμένων οικονομιών και στην φύση της τελευταίας.
Του Αθαν. Χ. Παπανδρόπουλου.
Ο οικονομολόγος Άντριου Λώρενς δεν είναι γνωστός στην Ελλάδα. Άγνωστη είναι συνεπώς και η περίφημη θεωρία του, που φέρει τον τίτλο Skyscraper Index (Δείκτης του Ουρανοξύστη), η οποία λέει ότι, όταν σε μία χώρα αρχίζουν να κατασκευάζονται πανύψηλοι πύργοι, αυτό σημαίνει ότι η ώρα της κρίσης και της οικονομικής πτώσης δεν είναι πολύ μακρυά. Η θεωρία αυτή του Α.Λώρενς, διευθυντή ερευνών στην Ντρέσντντερ Κλάϊνβαρτ Βασερατάϊν, έγινε γνωστή το 1999 και στηρίζεται σε πολυάριθμα παραδείγματα γιγαντιαίων κατασκευών στις ΗΠΑ, στην Ασία και στην Μέση Ανατολή. Οι γιγάντιες κατασκευές ακινήτων σημαίνουν ότι επέρχεται κορεσμός στην κερδοσκοπία, την απληστία και την συσσώρευση δανειακού πλούτου, με παράλληλη χρηματοπιστωτική συμφόρηση.
Συμπληρώνοντας την θεωρία του Α. Λώρενς, ο επίσης Αμερικανός οικονομολόγος Μαρκ Θόρντον τόνιζε ότι η μηχανική του Skyscraper Index στηρίζεται ταυτόχρονα σε τεχνικά και ψυχολογικά ελατήρια, που είναι και αποκαλυπτικά. Πρόκειται για τα χαμηλά επιτόκια που παρακινούν στην μεγιστοποίηση των επί ακινήτων μοχλεύσεων, ακολουθεί ένα μείγμα απληστίας και ανορθόλογης ευφορίας και δημιουργούνται έτσι κερδοσκοπικές φούσκες, οι οποίες είναι θέμα χρόνου πότε θα «σκάσουν».
Στην Αμερική αυτό συνέβη το 2007, αλλά η αλυσσιδωτή συνέπεια του «μπαμ» συνεχίζεται ακόμα στην Ευρώπη, όπου συμβαίνουν σημεία και τέρατα. Διότι, στην ευρωζώνη ειδικά και στην Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ) γενικότερα, όπως μάς αποκάλυψε κορυφαίο στέλεχος της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας, ακόμα κανείς δεν γνωρίζει επακριβώς ποιο είναι το ύψος των ιδιωτικών χρεών. Συνεπώς, οι διεθνείς αγορές θεωρούν ότι το ευρωπαϊκό τραπεζικό σύστημα είναι πιο ευάλωτο από το αμερικανικό –γεγονός που ήδη επηρεάζει την αναπτυξιακή πορεία της Γηραιάς Ηπείρου, η οποία βεβαίως είναι αρνητική. Εικάζεται δε ότι θα παραμείνει υποτονική για αρκετά ακόμα χρόνια, με την ανεργία να αποτελεί πλέον μόνιμο και κορυφαίο κοινωνικό πρόβλημα. Ένα πρόβλημα που, ως φαίνεται, θα έχει και τις ανάλογες δυσάρεστες πολιτικές επιπτώσεις, ικανές να προκαλέσουν σοβαρές βλάβες στους δημοκρατικούς θεσμούς.
Δεν είναι έτσι τυχαίο το γεγονός ότι σε αρκετές ευρωπαϊκές χώρες, σε επίπεδο πανεπιστημίων και φορέων παραγωγής ιδεών αναπτύσσεται η προβληματικής της «λιτής ανάπτυξης», ή ενός καλύτερου τρόπου ζωής χωρίς τις αναπτυξιακές υπερβολές του παρελθόντος. Στο πλαίσιο αυτό, ιδιαίτερο ενδιαφέρον προκαλούν οι θέσεις ενός Αγγλογάλλου οικονομολόγου, του Τιμ Τζάκσον, ο οποίος στο τελευταίο βιβλίο του με τίτλο «Ευημερία Χωρίς Ανάπτυξη» αναφέρεται σε ένα νέο αναπτυξιακό πρότυπο, που παρουσιάζει εξαιρετικό ενδιαφέρον.
Κατ’ αρχήν, υποστηρίζει ότι το σημερινό οικονομικό σύστημα πρέπει, από συσσωρευτικό, να γίνει περισσότερο διανεμητικό. Υπό αυτή την έννοια, ο Τιμ Τζάκσον προτείνει την αρχή της «μακροοικονομικής οικολογίας», με βάση την οποία η επιχείρηση δεν θα είναι μόνον παραγωγός όλο και περισσότερων αγαθών αλλά θα γίνει και διανομέας υπηρεσιών. Υπηρεσιών υγείας, εκπαίδευσης, ψυχαγωγίας και προστασίας της οικολογικής κληρονομιάς. Θα πρέπει, δηλαδή, οι επιχειρήσεις να προσανατολιστούν και προς μία οικονομία παροχής κοινωνικών υπηρεσιών που θα είναι ταυτοχρόνως και πηγές νέας απασχόλησης. Αυτός ο νέος προσανατολισμός των επιχειρήσεων θα πρέπει να ενισχύεται και από το τραπεζικό σύστημα, οι χρηματοδοτήσεις του οποίου είναι πλέον αδιανόητο να μην υπακούουν και σε κοινωνικά κριτήρια.
Στην βάση της λογικής αυτής, κάποιοι τομείς που στο παρελθόν αποτέλεσαν την ατμομηχανή της ανάπτυξης θα πρέπει να περιοριστούν, ώστε η αποταμίευση να διοχετεύεται προς νέες δραστηριότητες παραγωγής προστιθέμενης αξίας. Ένας από τους τομείς αυτούς είναι ο κατασκευαστικός. Στις χώρες του ευρωπαϊκού νότου, μία από τις σοβαρές αιτίες της σημερινής κρίσης τους είναι οι φούσκες των ακινήτων που δημιουργήθηκαν και οι οποίες απερρόφησαν ένα σοβαρό μέρος της αποταμίευσης που θα μπορούσε να είχε επενδυθεί πιο παραγωγικά. Σε Ισπανία και Ελλάδα, επενδύθηκαν τεράστια ποσά σε ακίνητα που σήμερα είτε είναι μισοτελειωμένα είτε ακατοίκητα –την στιγμή που άλλοι τομείς της οικονομίας, σαφώς πιο παραγωγικοί, πάσχουν από ανυπόφορη πιστωτική έλλειψη. Ακόμα χειρότερα, τα ακίνητα της κατασκευαστικής φούσκας είναι πολύ δύσκολο να ρευστοποιηθούν, γεγονός που δημιουργεί σοβαρά προβλήματα και στις τράπεζες που έχουν υποθήκες. Με άλλα λόγια, στον ευρωπαϊκό νότο υπήρξε, μαζί με τα άλλα, και κατασπατάληση δανειακών κεφαλαίων, η οποία σήμερα έχει και αυτή υψηλό κόστος.
Το ίδιο φαινόμενο, όμως, αναπτύσσεται και στις αναπτυσσόμενες χώρες, ιδιαίτερα δε στην Κίνα, με αποτέλεσμα το «σκαρφάλωμα» των τιμών των ακινήτων να οδηγεί εκ του ασφαλούς, σύμφωνα με αρκετούς οικονομολόγους, σε μία νέα διεθνή κρίση. Αυτήν της κινεζικής φούσκας ακινήτων, η οποία μπορεί να επιτείνει την ύφεση στις δυτικές οικονομίες. Συγκεκριμένα, υποστηρίζεται ότι είναι πολύ πιθανόν η Κίνα να γνωρίσει την ίδια κατάσταση που γνώρισε η Ιαπωνία –η οποία ακόμα δεν έχει συνέλθει από την έκρηξη της φούσκας ακινήτων της δεκαετίας του 1990.
Μπορεί, ωστόσο, να αποφευχθεί μια τέτοια δυσάρεστη εξέλιξη; Κάποιοι οικονομολόγοι απαντούν καταφατικά, αρκετοί άλλοι όμως εκφράζουν τον σκεπτικισμό τους. Εδράζουν δε την άποψή τους στις σημερινές συνθήκες ταχύτατης κίνησης κεφαλαίων, που κάνουν όλο και δυσχερέστερη την αντιμετώπιση της κερδοσκοπίας τόσο σε κινητές όσο και σε ακίνητες αξίες. «Η χρηματοπιστωτική αγορά αποτελεί παραμόρφωση της ελεύθερης οικονομίας και όχι προέκτασή της, όπως θέλουν κάποιοι να μάς κάνουν να πιστεύουμε. Είναι μία αγορά για ολίγους. Μόνον οι μυημένοι μπορούν να κερδίσουν σε αυτή, εις βάρος των αμύητων. Τελικά δε, ο τρόπος που λειτουργεί ο χρηματοπιστωτικός κλάδος είναι βαθύτατα αντιφιλελεύθερος και ως εκ τούτου αντικοινωνικός», τονίζει ο Γάλλος συγγραφέας και οικονομικός αναλυτής Ζαν-Μισέλ Κατρπουάν.
Από την πλευρά του, ο Νοτιοκορεάτης καθηγητής πολιτικής οικονομίας της ανάπτυξης στο Καίμπριτζ, στο πολύκροτο βιβλίο του «Αλήθειες Που Δεν Μάς Λένε Για Τον Καπιταλισμό» (εκδ. Καστανιώτη), γράφει, μεταξύ άλλων, και τα εξής ενδιαφέροντα: «Η κρίση του 2008 αποκάλυψε πώς η περιπλοκότητα του κόσμου που έχουμε δημιουργήσει, ιδίως στην σφαίρα της οικονομίας, έχει μακράν προσπεράσει την ικανότητά μας να την κατανοούμε και να την ελέγχουμε. Το οικονομικό μας σύστημα υπέστη τρομερή πτώση διότι αναμορφώθηκε ακολουθώντας τις συμβουλές οικονομολόγων που πιστεύουν ότι η ανθρώπινη ικανότητα αντιμετώπισης περίπλοκων καταστάσεων είναι στην ουσία απεριόριστη. Δεν είναι, όμως. Η πολυπλοκότητα απαιτεί γνώσεις και οι τελευταίες δεν είναι προσβάσιμες σε όλους. Έτσι, στην εποχή μας, το θεμελιώδες πρόβλημά μας δεν είναι η έλλειψη πληροφοριών που παράγουν γνώσεις αλλά οι περιορισμένες δυνατότητές μας να επεξεργαστούμε τις πληροφορίες αυτές. Έτσι, στο μέτρο που επιτρέπουμε απεριόριστες οικονομικές και χρηματοπιστωτικές καινοτομίες, στην ουσία μειώνουμε και τις ικανότητες του ελέγχου μας πάνω σε αυτές. Αν θέλουμε λοιπόν να αποτρέψουμε μια νέα και πιο επικίνδυνη κρίση, πρέπει απλώς να απαγορεύσουμε τα περίπλοκα χρηματοοικονομικά εργαλεία, εκτός και αν αποδειχθεί ότι χωρίς αμφιβολία βοηθούν και ωφελούν την κοινωνία σε βάθος χρόνου».
Πάνω στο σκεπτικό αυτό, ο καθηγητής μακροοικονομίας Ελί Κοέν προτείνει την «λιτή ανάπτυξη», υπό συνθήκες μιας καινοτόμου εταιρικής διακυβέρνησης, απαλλαγμένης από δουλείες και βαρίδια του παρελθόντος. Ο γνωστός γκουρού του μάρκετινγκ, καθηγητής Φίλιπ Κότλερ, είναι αυτός που τονίζει προς κάθε κατεύθυνση ότι ο αναπτυγμένος κόσμος βρίσκεται με το ένα πόδι μέσα στην «μετα-καπιταλιστική εποχή» κ –στην οποία, για τις εταιρείες, θα ισχύει η αρχή: «από το προϊόν στον πελάτη και από αυτόν στον άνθρωπο». Συνεπώς, προσθέτει ο διάσημος γκουρού, «η επιλογή των προϊόντων που θα προωθήσει μια εταιρεία θα πρέπει να βασίζεται σε τρία κριτήρια: την σχετικότητα με το τρίπτυχο όραμα αποστολή-αξίες της εταιρείας, τον αντίκτυπο σε επιχειρηματικό επίπεδο και τον αντίκτυπο σε κοινωνικό επίπεδο».
Αυτές είναι κάποιες σκέψεις που θα έπρεπε να απασχολούν και τους Έλληνες επαΐοντες πολύ περισσότερο από τις καθημερινές θεατρικές τους παραστάσεις…
