Συνέντευξη με τον Dr Γιάννη Τζανή βραβευμένο από την Ακαδημία Αθηνών.
Επιμέλεια: Βάσω Β. Παππά.
O Γιάννης Τζανής, είναι διδάκτωρ Βυζαντινολογίας και λογοτέχνης. Γεννήθηκε στη Γερακαρού Θεσσαλονίκης και ζει στη Θεσσαλονίκη. Δίδαξε στη Φιλοσοφική Σχολή του ΑΠΘ, στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας και υπηρέτησε ως στέλεχος στη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση (Προϊστάμενος Διεύθυνσης, Σχολικός Σύμβουλος, Υποδιευθυντής Περιφερειακού Επιμορφωτικού Κέντρου, Προϊστάμενος Επιστημονικής – Παιδαγωγικής Καθοδήγησης και αναπληρωτής Περιφερειακού Διευθυντή Εκπαίδευσης Κ. Μακεδονίας). Είναι πρόεδρος του επιστημονικού συλλόγου «ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ», αντιπρόεδρος της Εταιρίας Λογοτεχνών Θεσσαλονίκης, Γενικός Γραμματέας του Κέντρου Πολιτισμού και βιβλίου Νοτιοανατολικής Ευρώπης, υπεύθυνος του περιοδικού «Φιλόλογος» και μέλος της συντακτικής επιτροπής του, μέλος της Εταιρίας Ελλήνων Λογοτεχνών (Αθήνα). Έγγαμος με τη Μαρία Αγοραστού και πατέρας δυο παιδιών.
Έχει δημοσιεύσει 10 επιστημονικά βιβλία (Ιστορία – λογοτεχνία), 12 ποιητικές συλλογές, 6 πεζογραφικά έργα, 8 ανθολόγια Μαθητικής Ποίησης, πολλά άρθρα, μελέτες, κριτικές και λογοτεχνικά κείμενα σε περιοδικά, σε πρακτικά συνεδρίων και σε εφημερίδες. Ποιήματά του έχουν ανθολογηθεί, κάποια έχουν μεταφραστεί (Αγγλικά, Γαλλικά, Ιταλικά, Σερβικά, Αλβανικά) και μερικά έχουν μελοποιηθεί (Ν. Αστρινίδης, Λ. Αερόπουλος, Κ. Σαμαράς). Χάρτες, μεταφράσεις και ποιήματά του βρίσκονται σε σχολικά εγχειρίδια. Υπεύθυνος τηλεοπτικής πολιτιστικής εκπομπής (10 χρόνια). Βραβεύτηκε από πολλούς φορείς: Φιλοσοφική Σχολή ΑΠΘ (1974), Ελληνική Εταιρεία Χριστιανικών Γραμμάτων (1989), Σύνδεσμο Εκδοτών Βόρειας Ελλάδας (1994), Δήμο Καλαμαριάς (2000), Κύκλο Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου (2003) και με Βραβείο της Ακαδημίας Αθηνών (2010).
Φιλόλογος, Προϊστάμενος Παιδαγωγικής Καθοδήγησης, επίτιμος σήμερα, λογοτέχνης, με αξιόλογο συγγραφικό έργο, βραβευμένος από την Ακαδημία Αθηνών. Όταν ξεκινούσατε από ένα χωριό της Θεσσαλονίκης, φανταζόσασταν αυτή την εξέλιξη;
Από τη Γερακαρού μετακομίσαμε το 1952 στη Θεσσαλονίκη για λόγους οικονομικούς. Όλη η οικογένειά μου πάλεψε πολύ σκληρά για την επιβίωση. Εγώ ως μαθητής δημοτικού δούλεψα στα χωράφια, ως μαθητής γυμνασίου και ως φοιτητής δούλεψα σε ξυλουργεία, μηχανουργεία, καπνεργοστάσια, στις οικοδομές, οπουδήποτε έβγαινε το μεροκάματο, μέσα σε μια βαριά πολιτική και κοινωνική ατμόσφαιρα με αποκλεισμούς και χαρακτηρισμούς. Όταν πήρα το πτυχίο μου, σκληραγωγημένος από τη ζωή και με πολύτιμη πείρα από την επαφή μου με τους απλούς και καθαρούς ανθρώπους της καθημερινής αγωνίας, συνέχισα με το ίδιο πάθος τη δουλειά πάντα προς το καλύτερο για μένα και για τους μαθητές που μου εμπιστεύτηκε η πατρίδα. Είχα πάντοτε τα όνειρα, τα οράματα και τις επιδιώξεις μου. Η φαντασία μου, ζωηρή και υψιπετής πάντοτε έτρεχε μπροστά, ενώ η πρακτική σκέψη μου έβαζε στόχους, ορατούς και εφικτούς. Δεν μπορούσα όμως να προβλέψω πού θα έφθανα, σήμερα στα εξήντα οχτώ μου. Η όποια επιτυχία στην επιστήμη, στην παιδεία, στην τέχνη εξαρτάται από πολλούς παράγοντες (ικανότητες, ταλέντα, αξιοποίηση ευκαιριών, τύχη) αλλά πάντοτε απαιτεί σκληρή δουλειά, αφοσίωση και συνέπεια. Τότε είναι πραγματική και όχι επίπλαστη (από marketing και ελιγμούς), τότε σε γεμίζει με τη χαρά της δημιουργίας, με την ικανοποίηση του μόχθου που δικαιώθηκε. Ευχαριστώ το Θεό που με αξίωσε όλα αυτά που μου λέτε. Είναι κι άλλοι πολλοί που τα αξίζουν εξίσου, μα δεν τα απόλαυσαν.
Η περιπέτεια της γραφής είναι περισσότερο οδυνηρή ή ευχάριστη;
Η περιπέτεια της γραφής είναι και οδυνηρή και ευχάριστη. Η δημιουργία είναι μια γέννα και κάθε τοκετός προϋποθέτει το βάρος της κυοφορίας, την ένταση και τον πόνο της τελικής απελευθέρωσης. Πρέπει να πονέσεις, να συγκλονιστείς κάποτε, να σε βασανίσει μια ιδέα ή μια αμφιβολία, να παλέψεις με τις σκληρές λέξεις που ματώνουν τη γλώσσα και τα χέρια του ψηφιδοποιού, να απορρίψεις δέκα σελίδες κρατώντας μία για να ολοκληρώσεις ένα κείμενο και να βρεις το κουράγιο μερικές φορές, μετά από τόσο κόπο και πόνο, να το βάλεις στο ντουλάπι, από όπου ίσως δε βγει ποτέ. Η εύκολη γραφή, η γραφειοκρατική απασχόληση με το μεροκάματο που παράγει σελίδες είναι άλλη υπόθεση. Σας βεβαιώνω όμως πως δεν υπάρχει μεγαλύτερη χαρά από τη χαρά της δημιουργίας (έξω από κάθε επιτυχία). Κάθε βιβλίο που κατορθώνεις να το τυπώσεις το αγαπάς το ίδιο όπως τα φυσικά παιδιά σου.
Αν αρχίζατε από την αρχή τη ζωή σας, θα ακολουθούσατε την ίδια διαδρομή; Τι χάσατε και τι κερδίσατε σε αυτό το ταξίδι προς την προσωπική σας Ιθάκη που φυσικά ακόμη συνεχίζετε…
Παρά το γεγονός ότι στη ζωή μου, την επαγγελματική κυρίως, τις σπουδές και τη σταδιοδρομία, είχα κάποιες αλλαγές πλεύσης και ανατροπές (ήθελα να γίνω γιατρός και βρέθηκα στη φιλολογία), αν άρχιζα από την αρχή τη ζωή μου, θα ακολουθούσα παρόμοια πορεία. Κυρίως θα διάλεγα και πάλι την παιδεία. Πέρασα τη ζωή μου ανάμεσα στα νιάτα. Είχα απέναντί μου τριάντα ζευγάρια λαμπερά, ανυπόμονα μάτια να καθρεφτιστώ, ν’ αντλήσω δύναμη, να ζυγιστώ πόσο μετράω και τι μπορώ, κράτησα στις χούφτες ψυχές και ως άλλος γιατρός τους απάλυνα το τρέμουλο και την αγωνία, έπλασα κάποια απ’ τα όνειρά τους. Έδωσα και πήρα. Ίσως πήρα και πιο πολλά. Τα άντλησα απ’ το χαμόγελο, την καθαρή ματιά και τη ζωηράδα τους. Και πάλι εκεί θα πήγαινα κι ας δέχτηκα χίλιες πληγές από τις καταστάσεις που περάσαμε σ’ αυτό το παραμελημένο και νευραλγικό μετερίζι. Η έρευνα και η λογοτεχνία είναι προσωπικές επιλογές που βγαίνουν από πολύ βαθιά. Θα τις ακολουθούσα, αν είχα ευκαιρίες και εμπνεύσεις. Η αίσθηση ελευθερίας και η χαρά της δημιουργίας που βιώνεις δεν συγκρίνονται με τίποτε. Ένας τέτοιος δρόμος δε σε κάνει ποτέ πλούσιο ούτε εξασφαλίζει τα παιδιά σου. Όμως εγώ θα τον ακολουθούσα και πάλι. Μου έδωσε πολλά, κυρίως σε ποιότητα και σε συναισθηματική ισορροπία και πληρότητα. Δεν εξιδανικεύω τις συνθήκες στα σχολεία μας που είναι σκληρές και κάποτε τραγικές. Όμως συχνά, εγώ και η γυναίκα μου νοσταλγούμε το σχολείο. Προτιμούμε τα μουντζουρωμένα θρανία, από τα σκουπίδια που σωρεύονται σήμερα στους δρόμους και στις ψυχές μας. Απλή και τίμια εξομολόγηση.
Υπήρξατε από τους πλέον αγαπητούς καθηγητές τόσο στη Δευτεροβάθμια όσο και στην Τριτοβάθμια Εκπαίδευση έχοντας αναπτύξει μια ειλικρινή και ουσιαστική σχέση με τους μαθητές-φοιτητές σας. Υπάρχει μυστικό γι’ αυτή την αμεσότητα και το ταλέντο που έχετε να κάνετε τους μαθητές σας να νιώθουν μέλη μιας ομάδας;
Ένα είναι το μυστικό σ’ αυτές τις περιπτώσεις και το ξέρουμε οι πιο πολλοί. Η αγάπη, το ενδιαφέρον και η φροντίδα. Τα παιδιά το καταλαβαίνουν αμέσως. Όσο πιο μικρά, τόσο πιο πολύ. Το βλέπουν και στο χαμόγελο και στο απαλό χτύπημα στην πλάτη και στην αυστηρή ματιά και στη δίκαιη τιμωρία αλλά κυρίως στην πανταχού παρουσία του δασκάλου μέσα στην τάξη, στο σχολείο, μέσα στις ψυχές των παιδιών. Όλοι το καταλαβαίνουν όταν τους αγαπάς και τους νοιάζεσαι και δεν είσαι παρών ωσεί απών, περιμένοντας το κουδούνι και το σχόλασμα. Όλοι το καταλαβαίνουν, όταν από απροσανατόλιστα άτομα τα κάνεις μια δυναμική ομάδα. Μια ομάδα για να ξεκινήσει το ταξίδι προς την αλήθεια, τη γνώση και την ομορφιά που κρύβουν τα κείμενα, τη γοητεία που ασκούν τα όνειρα, το μυστήριο που κρύβουν οι δύσβατοι δρόμοι της ζωής. Η συνταγή συμπληρώνεται με την ειλικρίνεια και την πραγματική δικαιοσύνη στις σχέσεις, στις κρίσεις και στις πράξεις. Έτσι έρχεται, χωρίς εσύ να το επιδιώκεις, η αγάπη και η αναγνώριση, επειδή, ως δάσκαλος έκανες πραγματικά θετική παρέμβαση στην προσωπικότητα των μαθητών – φοιτητών σου. Έτσι, μετά από τριάντα χρόνια, κάποιος ξεκόβει από το δρόμο του, για να σου πει μια πρόσχαρη καλημέρα και να σου σφίξει εγκάρδια το χέρι, ενώ εσύ δυσκολεύεσαι να τον γνωρίσεις, έτσι που μεγάλωσε. Δεν μπορείτε να φανταστείτε πόσο μεγάλη ανταμοιβή είναι αυτό το συναπάντημα.
Τελικά, η επιτυχία αφήνει κάτι ουσιαστικό στη ζωή μας;
Η επιτυχία αφήνει κάτι ουσιαστικό στη ζωή μας, όταν έρχεται ως δικαίωση μιας σταθερής προσπάθειας στη ζωή μας, ενός αγώνα με καμπές, αμφιβολίες και θυσίες. Ό,τι χαρίζεται ή το φέρνει άκοπα η οικογενειακή κατάσταση, η τύχη και η εύνοια της κοινωνικής θέσης, μπορεί να προκαλεί χαρά και πανηγυρισμούς, μια εξασφάλιση, αλλά δεν κάνει ουσιαστική παρέμβαση στη ζωή και στην προσωπικότητά μας. Το είπε ο Καβάφης. Ο δρόμος είναι αυτός που θα σου δώσει τα πιο σημαντικά, όχι η Ιθάκη. Οι επιτυχίες που αποτελούν δικαίωση αγώνων δεν αλλοιώνουν τη σεμνότητα, το χαρακτήρα και τη συμπεριφορά του. Οι επιτυχίες, ειδικά οι εύκολες κι απρόσμενες είναι σαν τα μαχαίρια. Έχουν διαλύσει κάποτε προσωπικότητες, αισθήματα, δεσμούς και οικογένειες.
Πολλοί είναι εκείνοι που πιστεύουν ότι οι ποιητές και οι συγγραφείς γράφουν αδιαλείπτως. Κύριε Τζανή, τι κάνουν οι ποιητές όταν δεν γράφουν;
Η αληθινή λογοτεχνία είναι υπόθεση έμπνευσης και γόνιμης στιγμής. Αυτό δεν είναι μόνιμη κατάσταση για κανέναν δημιουργό. Είναι θείο δώρο που έρχεται κάποιες στιγμές και μακάρι να προλαβαίνουμε να το εκμεταλλευτούμε. Ιδιαίτερα οι ποιητές γράφουν λιγότερο, διορθώνουν περισσότερο, κυοφορούν και ωριμάζουν τις εμπνεύσεις, τις ιδέες, την τεχνική και την καλλιτεχνική τους έκφραση τον περισσότερο καιρό. Οι πεζογράφοι θέλουν περισσότερο χρόνο στο γράψιμο, στην οργάνωση του υλικού και στο στήσιμο του βιβλίου, αλλά κι αυτοί εξαρτώνται από τις εμπνεύσεις, τις ιδέες και το ωρίμασμά τους. Δεν είναι γραφιάδες που προγραμματισμένα κάθονται , γράφουν, δημιουργούν και παράγουν έργα τέχνης. Οι ποιητές και γενικά οι λογοτέχνες, όταν δεν τους γεμίζει τη σκέψη, το συναίσθημα και την ψυχή κάποια έμπνευση ή δημιουργική ιδέα, αφιερώνουν το χρόνο τους όπως νομίζουν καλύτερα. Εγώ, όπως πολλοί άλλοι, ασχολούμαι με την έρευνα, την επιστήμη, την κριτική, την εθελοντική προσφορά, την πολιτιστική δράση. Έτσι, συνέταξα τους δυο μεγάλους τόμους με τα «Αρχαία και βυζαντινά επιγράμματα Μακεδονίας και Θράκης» (δεκαετής έρευνα), τον τόμο για τη «Λογοτεχνική δημιουργία της Βόρειας Ελλάδας 1875-2007» (άλλη μία δεκαετής έρευνα με τον Πέτρο Μπέσπαρη) και πολλές άλλες μελέτες και δημοσιεύσεις. Οι περισσότεροι από τους λογοτέχνες είναι ανήσυχα πνεύματα και ασχολούνται με πολλά.
Ποια πιστεύετε ότι είναι τα στοιχεία που χαρακτηρίζουν την νεολαία σήμερα; Είστε ικανοποιημένος από την επαγρύπνηση που επιδεικνύουν για τα τεκταινόμενα γύρω τους ή πιστεύετε ότι λειτουργούν κάπως παθητικά;
Η νεολαία σε όλες τις εποχές είναι αυτή που προσπαθεί να κάνει μια τρύπα στο σύστημα και να αλλάξει τα κατεστημένα. Η αποτελεσματική δράση τους και ο δυναμισμός τους εξαρτώνται κατά πολύ από τις συνθήκες που επικρατούν, την επίδραση της παράδοσης, τα πρότυπα, την κουλτούρα και τις επιδράσεις που δέχονται. Η εποχή κατά την οποία ανατράφηκε η σημερινή νεολαία στην πατρίδα μας χαρακτηρίζεται από προστατευτισμό των γονέων, από παιδεία τελείως θεωρητική, με βασικό εργαλείο την αποστήθιση, με αγνόηση των πραγματικών προβλημάτων της ζωής και έχω την αίσθηση ότι ένα μεγάλο τμήμα της νεολαίας μας δεν είναι έτοιμο και ψημένο να αντιμετωπίσει τις μεγάλες δυσκολίες που έφθασαν. Ποια στάση είναι παθητική και ποια θετικά ενεργητική δεν μπορώ να το καθορίσω. Ως εκπαιδευτικός έχω αντιληφθεί ότι το μεγάλο τμήμα της νεολαίας έχει μια στάση έντιμη και αγωνιστική προς τον κυρίαρχο στόχο της απόκτησης ενός πτυχίου, χωρίς να μπορώ να πω ότι αυτό συμβάλλει στην αποκατάστασή τους. Υπάρχει όμως και μια αλματώδης απογοήτευση, μια αύξηση των ναρκωτικών, της αδιαφορίας, της εγκληματικότητας. Είμαστε σε εποχή ρευστή και τα συμπεράσματα δεν είναι εύκολα ούτε επιτρέπονται οι γενικεύσεις.
Διεθνείς έρευνες κατατάσσουν την Ελλάδα στο τελευταίο σκαλί των θετικών επιδόσεων και στο πρώτο των αρνητικών. Τι νιώθετε όταν τα διαβάζετε ή τα ακούτε αυτά;
Δεν συμφωνώ με τέτοιου είδους έρευνες, θεωρώ ότι τις περισσότερες φορές μας αδικούν και συχνά εξοργίζομαι, όταν αυτοί, που ευθύνονται για μεγάλες συμφορές μας και τη συστηματική μας καθήλωση, προωθούν τέτοια συμπεράσματα. Για παράδειγμα αυτοί που μέχρι σήμερα, ενισχύοντας ή υποδαυλίζοντας επιθετική στάση των γειτόνων μας, μας αναγκάζουν να διαθέτουμε ένα πολύ μεγάλο μέρος του εθνικού μας πλούτου για εξοπλισμούς, έρχονται ως τιμητές, προστάτες, σωτήρες, επόπτες, αλλά και διεκδικητές με αρπακτικές διαθέσεις. Είναι γεγονός, βέβαια πως ένα μεγάλο μέρος από μας παραμελήσαμε την παραγωγή, παρασυρθήκαμε από τη ευκολία, βγάζουμε τον κακό μας εαυτό στις δύσκολες στιγμές, ως ηγεσίες ακολουθούμε τις εύκολες και άδικες λύσεις την ώρα της μεγάλης πίεσης. Προσωπικά εκ φύσεως είμαι αισιόδοξο άτομο (όση αισιοδοξία μπορεί να μας έχει απομείνει). Παρά τις πολλές αδυναμίες μας ως έθνος, λαός και ηγεσίες, πιστεύω στη φιλοτιμία, το μεγάλο και διαχρονικό μας χαρακτηριστικό.
Ποια στοιχεία εκτιμάτε σε έναν άνθρωπο και ποια γνωρίσματα κάνουν κάποιον αντιπαθή στα μάτια σας;
Η ανθρώπινη ζεστασιά, το αυθόρμητο χαμόγελο, η φιλοτιμία, η ειλικρίνεια, η σεμνότητα και η εργατικότητα είναι αυτά που εκτιμώ πολύ στον άνθρωπο. Αντιπαθώ τρομερά την υποκρισία, την αλαζονεία, την εμπάθεια και τη μοχθηρότητα. Μπορώ να συγχωρήσω αγόγγυστα την αδυναμία, το λάθος της κακιάς στιγμής, αλλά απεχθάνομαι την ψυχρή εκμετάλλευση. Ακόμη απεχθάνομαι όσους πλημμύρισαν τον κόσμο μ’ ακαλαισθησία και κακογουστιά.
Ποια η σχέση σας με το χρόνο;
Πέρασα τη ζωή μου αφιερώνοντας το μεγαλύτερο μέρος της στη δουλειά, στη φροντίδα, στον εθελοντισμό. Όλοι με λένε πολυάσχολο και αεικίνητο. «Δε σταματάς ποτέ» μου λένε συγγενείς, φίλοι και γνωστοί και είναι έτσι. Κινούμαι στον ίδιο ρυθμό και τώρα που πέρασα τα 65. Όμως πάντα βρίσκω χρόνο να χαμογελάω, να πλησιάζω με ζεστασιά και τρυφερότητα τους δικούς μου, ν’ αγαπώ τον κόσμο, να τραγουδώ, να παίζω φυσαρμόνικα, να κολυμπώ όλο το χρόνο, να περπατώ στην παραλία με τη Μαρία, τη γυναίκα της ζωής μου, να χαϊδεύω τα πεύκα στο βουνό, να ψαρεύω, να καλλιεργώ τα λαχανικά μου, να κοιτάζω μακριά τη θάλασσα, τη δεύτερη μεγάλη μου αγάπη, και να περιμένω υπομονετικά να αποκτήσω εγγονάκια…
Τον χρόνο τον γεμίζω και με γεμίζει. Τον μετράω πιο πολύ με τους ακανόνιστους χτύπους της καρδιάς και λιγότερο με τη μαθηματική λογική του ρολογιού. Τον περιμένω να μου δώσει κι όχι να μου πάρει. Τον χαίρομαι και έχω την ισορροπία μου. Ελπίζω να ’ναι μακριά ακόμη η ώρα που θ’ αρχίσει να με χαίρεται εκείνος…..
