Στο Άγιο Πνεύμα

Υπό
Σεβασμιωτάτου Μητροπολίτου Αντινόης
κ.κ. ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΟΣ.

Οι Διδασκαλίες της Καινής Διαθήκης που αφορούν το Άγιο Πνεύμα, πάντοτε αναφέρονται ως «το Άγιο Πνεύμα» [1. Τσάκωνα, Η περί Πααράκλήτου, σελ. 201-207.] που δίδει υπερφυσικά δώρα, όπως στην περίπτωση του αγίου Ιωάννου του Προδρόμου και Βαπτιστή [2. Λουκ. 1:15.], της αγίας Ελισάβετ [3. Λουκ. 1:41.], του αγίου Ζαχαρία [4. Λουκ. 1:67.] και του αγίου Συμεών [5. Λουκ. 2:26.] όλοι πληρώθηκαν από «το Άγιο Πνεύμα» και ακόμα το πιο σημαντικό πρόσωπο, η Υπεραγία, Δέσποινα, Αειπάρθενος και Θεοτόκος Μαρία την ώρα του Ευαγγελισμού, όταν ο Αρχάγγελος Γαβριήλ της ανακοίνωσε ότι «Πνεῦμα Ἃγιον ἐπελεύσεται ἐπὶ σὲ καὶ δύναμις ὑψίστου ἐπισκιάσει σοι· διὸ καὶ τὸ γεννώμενον ἅγιον κληθήσεται υἱὸς Θεοῦ» [6. Ματθ. 3:11. Λουκ. 3:16.]. Το Άγιο Πνεύμα κατέβηκε πάνω στον Ιησού Χριστό «ὡσεὶ περιστερὰν» την ώρα της Βαπτίσεώς Του από τον άγιο Ιωάννη τον Βαπτιστή μέσα στον Ιορδάνη ποταμό [7. Ματθ. 3:16. Μάρκ. 1:10. Λουκ. 3:22.]. Το Άγιο Πνεύμα οδήγησε τον Ιησού Χριστό μέσα στην έρημο για να δοκιμαστεί από τον Διάβολο [8. Ματθ. 4:1. Μάρκ. 1:12. Λουκ. 4:1.] και εμφανίστηκε σαν «νεφέλη φωτεινὴ» στο όρος Θαβώρ, όταν ο Κύριος μεταμορφώθηκε ενώπιον των αγίων Αποστόλων Πέτρου, Ιακώβου και Ιωάννου [9. Ματθ. 17:1-9. Μάρκ. 9:2-10. Λουκ. 9:28-36.]. Στο τέταρτο Ευαγγέλιο η Δωρεά του Θεού συγκρίνεται με το «ὕδωρ ζῶν» [10. Ιωάν. 4:10• 7:38. Αμμωνίου, Αποσπάσματα εις Ιωάννην, Migne, P.G., 85, 1421.], που αναφέρεται στο Άγιο Πνεύμα, το Οποίο «ἔμελλον λαμβάνειν οἱ πιστεύοντες εἰς αὐτόν» [11. Ιωάν. 7:39.] και το Οποίο θα εκπήγαζε σαν αστήρευτοι «ποταμοί ἐκ τῆς κοιλίας» τους ως «ὕδατος ζῶντος» [12. Ιωάν. 7:38. Χρυσοστόμου, Ομιλία 51, § 1, στον Montfaucon, τόμ. 8, σελ. 345.]. Στα ανώτερα χωρία το Άγιο Πνεύμα αναφέρεται ως προσωπικός παράγων και υποστατική πηγή Θείας Ζωής και υπερφυσικών χαρισμάτων [13. Τσάκωνα, Η περί Πααράκλήτου, σελ. 258-261.].

Ο Κύριος και Σωτήρας μας Ιησούς Χριστός, ο Υιός του Θεού, μαρτυρεί ότι το Άγιο Πνεύμα είναι ξεχωριστό Πρόσωπο της Θεότητας και προειδοποιεί: «Πᾶς ὃς ἐρεῖ λόγον εἰς τὸν υἱὸν τοῦ ἀνθρώπου, ἀφεθήσεται αὐτῷ· τῷ δὲ εἰς τὸ Ἃγιον Πνεῦμα βλασφημήσαντι οὐκ ἀφεθήσεται» [14. Λουκ. 12:10. Ματθ. 12:31-32. Μάρκ. 3:28-29.]. Ο Χριστός βεβαίωσε εκείνους που θα πιστέψουν στο Όνομά Του και που θα οδηγηθούν μπροστά στις κοσμικές εξουσίες για να δικαστούν προς χάριν Του ότι δεν πρέπει να ανησυχούν, «πῶς ἢ τί ἀπολογήσησθε ἢ τί εἴπητε· τὸ γὰρ Ἃγιον Πνεῦμα διδάξει ὑμᾶς ἐν αὐτῇ τῇ ὥρᾳ ἃ δεῖ εἰπεῖν» [15. Λουκ. 12:11-12• 21:12. Ματθ. 10:19-20. Μάρκ. 13:11.]. Ο Χριστός διαφοροποίησε τον Εαυτόν Του από τον άλλον «Παράκλητον», «τὸ Πνεῦμα τὸ Ἃγιον ὃ πέμψει ὁ πατὴρ ἐν τῷ ὀνόματί μου, ἐκεῖνος ὑμᾶς διδάξει πάντα καὶ ὑπομνήσει ὑμᾶς πάντα ἃ εἶπον ὑμῖν» [16. Ιωάν. 14:26.]. Αυτό το Άγιο Πνεύμα μαρτυρεί για τον Υιό [17. Ιωάν. 15:26.] και καθοδηγεί τους Μαθητές «εἰς πᾶσαν τὴν ἀλήθειαν» [18. Ιωάν. 16:13.].

Η βλασφημία εναντίον του Αγίου Πνεύματος δεν θεωρείται ως βλασφημία εναντίον κάποιας απρόσωπης Θείας Δυνάμεως, αλλά εναντίον ενός Προσώπου και Υποστατικής Υπάρξεως. Αυτό διευκρινίστηκε, όταν ο Χριστός μας διαβεβαίωσε λέγοντας, «τὸ γὰρ Ἃγιον Πνεῦμα διδάξει ὑμᾶς ἐν αὐτῇ τῇ ὥρᾳ ἃ δεῖ εἰπεῖν» [19. Λουκ. 12:12.], ως να επρόκειτο για κάποιο διδάσκαλο που κατοικεί μέσα μας [20. Κυρίλλου Αλεξανδρείας, Εις Λουκάν, Migne, P.G., 72, 732.]. Το να βλασφημήσει κανείς εναντίον του Αγίου Πνεύματος είναι ασυγχώρητο, ενώ βλασφημία εναντίον του Υιού του ανθρώπου συγχωρείται· αυτό υποδεικνύει ότι το Άγιο Πνεύμα είναι ανωτέρας στάθμης, όταν συγκρίνεται με τον Υιό που μιλά εκείνη τη στιγμήν ως άνθωπος.

Σύμφωνα με το τέταρτο Ευαγγέλιο το Άγιο Πνεύμα αναμφισβήτητα μαρτυρείται ως Πρόσωπο, διότι, όταν ο Κύριος διαβεβαίωσε τους αγίους Αποστόλους Του ότι θα τους στείλλει «άλλον Βοηθόν», τον «Παράκλητον» [21. Τσάκωνα, Η περί Πααράκλήτου, σελ.184-191.], υπέδειξε μ’ αυτά τα λόγια την σχέση τους ως προς την Ουσία. Αυτός ο άλλος «Βοηθός» θα διδάξει, θα υπενθυμήσει [22. Ιωάν. 14:26.], θα δώσει την μαρτυρία Του για τον Υιό [23. Ιωάν. 15:26.] και θα καθοδηγήσει τους Μαθητές «εἰς πᾶσαν τὴν ἀλήθειαν» [24. Ιωάν. 16:13.]. Ως Διδάσκαλος, Καθοδηγητής και Μάρτυρας του Χριστού, είναι προφανές, ότι το Άγιο Πνεύμα έχει τη δική Του Προσωπική Υπόσταση. Όμως στέλνεται από τον Πατέρα και τον Υιό μέσα στον κόσμο για να «ἐλέγξει τὸν κόσμον περὶ ἁμαρτίας καὶ περὶ δικαιοσύνης καὶ περὶ Κρίσεως» [25. Ιωάν. 16:8.]. Το χαρακτηριστικό αυτών των χωρίων με αναφορά το Άγιο Πνεύμα είναι ότι ο Χριστός μιλά σε αρσενικό γένος, ενώ σ’ όλα τα άλλα χωρία απαυθύνεται (για το Άγιο Πνεύμα) σε ουδέτερο γένος. Προσθέτοντας σ’ όλα τα αναφερόμενα, ο Χριστός διακήρυξε ότι το Άγιο Πνεύμα «εκπορεύεται εκ του Πατέρα» [26. ωάν. 15:26.] και γι’ αυτό το Άγιο Πνεύμα δεν είναι δημιούργημα του Θεού, αλλά είναι από την ίδια την Ουσία του Πατέρα. Η εκπόρευση είναι ο φυσικός τρόπος υπάρξεως του Αγίου Πνεύματος και η Υποστατική – Προσωπική Του Ιδιότητα [27. Θεοδώρου Μοψουεστίας, Αποσπάσματα εις Ιωάννην, Migne, P.G., 66, 780. Θεοφυλάκτου Βουλγαρίας, Εις Ιωάννην, Migne, P.G., 124, 205. Θεοδωρήτου Κύρου, Περί Αγίου Πνεύματος, Ομιλία V, κεφ. III, Migne, P.G., 83, 456.].

Ο άγιος Απόστολος Παύλος μαρτυρεί ότι το Άγιο Πνεύμα είναι Πρόσωπο και εξαίρει την ισότητά Του μέσα στη Θεότητα, ειδικότερα:

α) Η Α΄ προς Κορινθίους Επιστολή μας βεβαιώνει ότι το Άγιο Πνεύμα «πάντα ἐρευνᾷ, καὶ τὰ βάθη τοῦ Θεοῦ» [28. Α΄ Κορινθ. 2:10.]. Η χρήση του ρήματος «ἐρευνᾷ» δείχνει την Υπόσταση του Πνεύματος ως ξεχωριστό Πρόσωπο, το Οποίο έχει πλήρη και επακριβή γνώση όχι μόνον του Θεού, αλλά για την Ουσία του Θεού. Το ίδιο ρήμα χρησιμοποιείται ακόμα για τη γνώση του Θεού, ο Οποίος «ερευνά τις καρδιές των ανθρώπων». Όπως ο Υιός γνωρίζει τον Πατέρα και ο Πατέρας γνωρίζει τον Υιό και απ’ αυτό η ισότητα των δύο Προσώπων της Αγίας Τριάδος φανερώνεται, με παρόμοιο τρόπο, όταν λέμε ότι το Πνεύμα «ἐρευνᾷ τὰ βάθη τοῦ Θεοῦ», φανερώνει την ισότητα του τρίτου Προσώπου προς τα άλλα δύο, διότι ποίος άλλος μπορεί να ερευνήσει «τὰ βάθη τοῦ Θεοῦ» παρά μόνον εάν είναι ο ίδιος Θεός;

Πράγματι, όταν ο άγιος Απόστολος Παύλος ερωτά: «Τίς γὰρ οἶδεν ἀνθρώπων τὰ τοῦ ἀνθρώπου εἰ μὴ τὸ πνεῦμα τοῦ ἀνθρώπου τὸ ἐν αὐτῷ», συμπεραίνει, «οὕτω καὶ τὰ τοῦ Θεοῦ οὐδεὶς οἶδεν εἰ μὴ τὸ Πνεῦμα τοῦ Θεοῦ» [29. Α΄ Κορινθ. 2:11.]. Όπως το πνεύμα του ανθρώπου είναι αχώριστο από την ανθρωπότητα και ουσία του, με παρόμοιο τρόπο το Πνεύμα του Θεού είναι αχώριστο από την Θεότητα και Θεία Ουσία. Μ’ αυτό τον τρόπο, διακηρύσσεται η ενότητα της Ουσίας, το αδιαχώριστο και το αδιαίρετο του Αγίου Πνεύματος από τον Πατέρα και τον Υιό.

Αξίζει επίσης να σημειωθεί ότι, όταν ο άγιος Ιωάννης αναφέρεται στον άνθρωπο λέγει, «τὸ πνεῦμα τοῦ ἀνθρώπου τὸ ἐν αὐτῷ», αλλά, όταν αναφέρεται στο Πνεύμα του Θεού αποφεύγει να γράψει «ἐν αὐτῷ», διότι το Άγιο Πνεύμα είναι ξεχωριστό Πρόσωπο και παρ’ όλο που είναι αχώριστο και αδιαίρετο από τον Θεό Πατέρα, δεν υπάρχει «ἐν αὐτῷ» του Πατέρα, όπως η ψυχή του ανθρώπου υπάρχει «ἐν αὐτῷ». Η ψυχή του ανθρώπου είναι συμπληρωματική για τον όλο άνθρωπο, αλλά, όσο αναφορά το Άγιο Πνεύμα, δεν πρέπει ποτέ να ξεχνάμε ότι ο Θεός Πατέρας και το Άγιο Πνεύμα είναι δύο ξεχωριστά και τέλεια Πρόσωπα. Επομένως, το Άγιο Πνεύμα δεν είναι κάτι το συμπληρωματικό της όλης Θεότητας, αλλά Θεός τέλειος.

Εφ’ όσον το Άγιο Πνεύμα υπάρχει μέσα στη Θεότητα ως ξεχωριστό Πρόσωπο, μαρτυρείται ότι έχει τη δική Του Βουλή. Μοιράζει τα διάφορα δώρα και χαρίσματα «διαιροῦν ἰδίᾳ ἑκάστῳ καθὼς βούλεται» [30. Α΄ Κορινθ. 12:11.]. Το γεγονός ότι το Άγιο Πνεύμα μοιράζει τα διάφορα δώρα «καθὼς βούλεται» δείχνει ότι είναι Κύριος και όχι υπηρέτης. Το Άγιο Πνεύμα δεν είναι απλά μία δύναμη της Θεότητας, αλλά ένα Πρόσωπο έχοντας τη δική Του Βουλή και ενεργώντας όπως θέλει. Γι’ αυτό, στην Αποστολική Σύνοδο το Άγιο Πνεύμα εμφανίζεται να αποφασίζει μαζί με τους αγίους Αποστόλους σε θέματα που αφορούν την Εκκλησία και σ’ άλλες περιπτώσεις να λυπάται εξ αιτίας των αμαρτιών μας [31. Πράξεις 15:28. Εφεσ. 4:30.].

β) Οι πιστοί αποκαλούνται «ναοί του Θεού» και «ναοί του Αγίου Πνεύματος», επειδή το Άγιο Πνεύμα κατοικεί μέσα τους [32. Α΄ Κορινθ. 3:16• 6:19.]. Όμως, σ’ αυτά τα δύο χωρία το Άγιο Πνεύμα διακηρύσσεται ως Θεός και φανερώνουν την ισότητά Του προς τα άλλα δύο Πρόσωπα της Αγίας Τριάδος [33. Θεοδωρήτου Κύρου, Εις Α΄ Κορινθίους, II, Migne, P.G., 82, 252 και 269. Θεοφυλάκτου Βουλγαρίας, Εις Α΄ Κορινθίους, II, Migne, P.G., 124, 605.].

γ) Το ψέμα που ο Ανανίας και η γυναίκα του είπαν στον άγιο Απόστολο Πέτρο χαρακτηρίστηκε ως ψέμα προς το Άγιο Πνεύμα, που δεν είναι ψέμα προς ανθρώπους, αλλά προς τον Θεό [34. Πράξεις 5:3-4.]. Αυτό αποδεικνύει την ισότητα του Αγίου Πνεύματος προς τον Θεό, γιατί, όποιες αμαρτίες στρέφονται εναντίον του Αγίου Πνεύματος στρέφονται εναντίον του ιδίου του Θεού [35. Βασιλείου του Μεγάλου, Περί Αγίου Πνεύματος, κεφ. 6, 37, Migne, P.G., 32, 133.].

δ) Στο Άγιο Πνεύμα αποδίδονται Θείες Ιδιότητες, Εξουσίες και Ενέργειες. Οδηγεί «εἰς πᾶσαν τὴν ἀλήθειαν» [36. Ιωάν. 16:13. Πρβλ. Τσάκωνα, Η περί Πααράκλήτου, σελ. 191-200.]. Ερευνά τα βάθη του Θεού [37. Α΄ Κορινθ. 2:10.], που υποδεικνύει Παγγνωσία. Μοιράζει δωρεές και χαρίσματα, όπως Βούλεται [38. Α΄ Κορινθ. 12:11.], που υποδεικνύει Θεία Εξουσία. Εξ αιτίας των ενεργειών Του, οι ουρανοί στερεώθηκαν [39. Ψαλμ. 33(34):6.] και αναγεννά τα πάντα [40. Τίτ. 3:5.]. Ακόμα η Αγία Γραφή αποκαλείται «Θεόπνευστη», επειδή «ὑπὸ Πνεύματος Ἁγίου φερόμενοι ἐλάλησαν ἅγιοι Θεοῦ ἄνθρωποι» [41. Β΄ Πέτρου 1:21.] και είναι Αυτό που μίλησε μέσον των αγίων Προφητών. Γι’ αυτό, η βλασφημία εναντίον του Αγίου Πνεύματος θεωρείται ασυγχώρητη [42. Λουκ. 12:10. Ματθ. 12:31-32. Μάρκ. 3:28-29.]. Σ’ όλες τις αναφερόμενες πιο πάνω ενέργειες το Άγιο Πνεύμα εμφανίζεται αχώριστο από την Θεότητα και ενεργεί αρμονικά μαζί με τα άλλα δύο Πρόσωπα της Αγίας Τριάδος, όπως φανερώνεται στην Α΄ Κορινθίους. «Διαιρέσεις δὲ χαρισμάτων εἰσί, τὸ δὲ αὐτὸ Πνεῦμα· καὶ διαιρέσεις διακονιῶν εἰσι, καὶ ὁ αὐτὸς Κύριος· καὶ διαιρέσεις ἐνεργημάτων εἰσίν, ὁ δὲ αὐτός ἐστι Θεός, ὁ ἐνεργῶν τὰ πάντα ἐν πᾶσιν … πάντα δὲ ταῦτα ἐνεργεῖ τὸ ἓν καὶ τὸ αὐτὸ Πνεῦμα, διαιροῦν ἰδίᾳ ἑκάστῳ καθὼς βούλεται» [43. Α΄ Κορινθ. 12:4-11.].

ε) Όσον αναφορά την τάξη με την οποία το Άγιο Πνεύμα τοποθετείται, πρέπει να σημειώσουμε ότι παρ’ όλο που είναι τρίτο, βρίσκομε χωρία μέσα στην Αγία Γραφή στα οποία τοποθετείται δεύτερο ή ακόμα πρώτο σε σχέση με τα άλλα δύο Πρόσωπα της Αγίας Τριάδος. Στο τέλος της Β΄ προς Κορινθίους Επιστολής το Άγιο Πνεύμα τοποθετείται τρίτο στη σειρά [44. Β΄ Κορινθ. 13:14.], ενώ στην Α΄ προς Κορινθίους Επιστολή τοποθετείται πρώτο [45. Α΄ Κορινθ. 12:4.]. Μ’ αυτό ο άγιος Απόστολος Παύλος έδειξε ότι η τάξη των Ονομάτων δεν έχει ιδιαίτερη σημασία στη Θεότητα, εκτός από του ότι φανερώνουν την ισότητα των τριών Προσώπων, του Πατέρα και του Υιού και του Αγίου Πνεύματος, διότι είναι ο Ένας Αληθινός Θεός [46. Γρηγορίου Νύσσης, Ομιλία 34, κεφ. 15, Migne, P.G., 36, 253.].

Η Ορθόδοξος Εκκλησία δέχθηκε τις Διδασκαλίες που αφορούσαν το Άγιο Πνεύμα και πάντοτε τις διατήρησε μέχρις ότου διευκρινίστηκαν εντελώς από την Β΄ Οικουμενική Σύνοδο, που έλαβε χώρα στην Κωνσταντινούπολη το 381. Αυτή η Αγία Σύνοδος αντιμετώπισε την αίρεση του Μακεδονίου και όλων εκείνων που αρνιόντουσαν την Θεότητα του Αγίου Πνεύματος [47. Meyendorff, Legacy, σελ. 153-165.].

Σύμφωνα με τους Αποστολικούς Πατέρες, ο άγιος Κλήμης Ρώμης έγραψε στην Α΄ Επιστολή του προς Κορινθίους: Διότι, όπως ο Θεός ζει, και όπως ο Κύριος Ιησούς Χριστός ζει, και το Άγιο Πνεύμα ζει [48. Κλήμεντος Ρώμης, Α΄ Κορινθίους, 58, 2, στον Lightfoot, Apostolic Fathers, σελ. 61.]. Αυτή η φράση, όταν συγκριθεί με εκείνη της Παλαιάς Διαθήκης, «ο Κύριος ζει», δείχνει ότι ο άγιος Κλήμης τοποθέτησε σε ίσο επίπεδο τα τρία Πρόσωπα και έτσι διακήρυξε: Μήπως δεν έχομε ένα Θεό και ένα Χριστό και ένα Πνεύμα της Χάριτος που εκχύθηκε πάνω μας [49. Ένθ’ ανωτέρω, Α΄ Κορινθίους, 46, 6, στον Lightfoot, Apostolic Fathers, σελ. 54.];

Ο Τερτυλιανός εξέφρασε περισσότερο τη διδασκαλία που αφορά το Πρόσωπο του Αγίου Πνεύματος και την θέση Του μέσα στην Αγία Τριάδα. Διέκρινε τα τρία Πρόσωπα της Αγίας Τριάδος καταπολεμώντας την αίρεση του Σαβελλίου και διακηρύττοντας ότι θα πρέπει να πιστεύουμε στον Πατέρα και στον Υιό και στο Άγιο Πνεύμα [50. Τερτυλιανού, Adversus Praxeam, κεφ. 2, Migne, P.L., 2, 180.].

Όσον αναφορά το Άγιο Πνεύμα ως Πρόσωπο, υποστηρίχθηκε από τον Ωριγένη τόσο καθαρά, ώστε ο Μέγας Βασίλειος χαρακτήρισε τις διδασκαλίες του ως υγιέστατες [51. Μεγάλου Βασιλείου, Περί Αγίου Πνεύματος, XXIX, 73, Migne, P.G., 32, 204.]. Δίδαξε επίσης ότι όπου βλέπεις τον Υιό και τον Πατέρα, εκεί είναι πάντοτε το Άγιο Πνεύμα έχον την ίδια Ουσία από την Φύση Του, την αγαθότητα, την ευθύτητα, την αγιότητα, τη ζωή και απ’ όλες τις Θείες Ιδιότητες τίποτε δεν προστίθεται στο Άγιο Πνεύμα. Όλες είναι αδιαχώριστες, όπως η φωτιά από την θερμότητα και η λάμψη από το φως, οι ιδιότητες της Αγιότητας, του Χορηγού της Ζωής, της Αγαθοσύνης και της Ευθύτητας είναι εξ ίσου οι ίδιες. Το Πνεύμα είναι Θεός, όπως ο Πατέρας είναι ένας Θεός και ο Υιός είναι ένας Θεός, παρομοίως και το Άγιο Πνεύμα είναι ένας Θεός. Κατά συνέπεια, το Άγιο Πνεύμα ως Θεός, είναι η Πηγή του αγιασμού, που πληρεί τους Αγγέλους και Αρχαγγέλους, αγιάζει τις Δυνάμεις, δίδει ζωή στο Σύμπαν και είναι Πανταχού Παρόν, αλλά δεν περιέχεται από κανένα. Κατοικεί σ’ όλους μέσα από τη Χάριν Του και είναι πάντοτε με τον Θεό, αχώριστα από την Ουσία Του [52. Μεγάλου Βασιλείου, Περί πίστεως, Migne, P.G.,31, 468.].

Πάνω απ’ όλους τους Πατέρες της Ορθοδόξου Εκκλησίας, ο άγιος Γρηγόριος Ναζιανζινός μίλησε βαθυστόχαστα για το Άγιο Πνεύμα και για τα άλλα δύο Πρόσωπα της Αγίας Τριάδος και δικαίως έλαβε τον τίτλο του Θεολόγου. Ενσωματώνοντας μέσα σε μία παράγραφο τα ονόματα και τις ενέργειες του Αγίου Πνεύματος που περιγράφονται στην Αγία Γραφή, σημειώνει τα ακόλουθα: Ο Χριστός γεννάται, προτρέχει, βαπτίζεται, μαρτυρείται, δοκιμάζεται, αίρεται· θαυματουργεί, είναι εκεί [53. Λουκ. 1:35• 2:7• 3:23• 4:18. Ματθ. 12:28. Πράξεις 2:4.] · αναλαμβάνεται, αντικαθίσταται. Τί μπορεί να μη κάμει ως Θεός; Το Πνεύμα καλείται Πνεύμα Κυρίου, Πνεύμα Χριστού, Νους Κυρίου· Αυτός είναι Κύριος, το Πνεύμα της υιοθεσίας, της αλήθειας, της ελευθερίας [54. Α΄ Κορινθ. 2:11. Ρωμ. 3:9• 8:15. Β΄ Κορινθ. 3:17, 18. Σοφ. Σολ. 1:78. Θρήν. 4:20. Ιωάν. 14:17• 15:26• 16:13. ]. Το Πνεύμα της Σοφίας, της κατανοήσεως, της θελήσεως, της δυνάμεως, της γνώσεως , της ευσεβείας, του φόβου Θεού· Αγαθό, ευθές, κυβερνόν, από την φύση αγιάζων, αλλά όχι αγιαζόμενο· αριθμών αλλά μη συναριθμούμενο· μετέχον αλλά μη μετεχόμενο· πληρόν, αλλά μη πληρούμενο· δοξαζόμενο, δάκτυλο Θεού [55. Ησ. 11:2. Σοφ. Σολ. 1:7-10. Ψαλμ. 143(144):10• 50(51):10, 12. Ρωμ. 8:14. Εφεσ. 1:13-14. Ματθ. 28:19. Λουκ. 11:20.], φωτιά ως Θεός, της ιδίας Ουσίας· το Πνεύμα το δημιουργικό, που αναγεννά δια του Βαπτίσματος, διά της Αναστάσεως· το Πνεύμα που γνωρίζει όλα, που διδάσκει, που αναπνέει όποτε επιθυμεί, που οδηγεί, που μιλά, που στέλλει, που διαιρεί, που αποκαλύπτει, που φωτίζει, που δίδει ζωή· είναι αυτοφώς και Ζωή, Ποιητής ναών, που θεοποιεί, που τελειεί· που επίσης καταβαίνει με την μορφή πυρίνων γλωσσών, διαιρεί χαρίσματα, κάμνει Αποστόλους, Προφήτες, Ευαγγελιστές, Ποιμένες και Διδασκάλους, νοητό, καθαρό, δυνατό, άσπιλο, αυτόβουλο, αμετάβλητο, παντοδύναμο, παντεπόπτη [56. Πράξεις 2:3• 10:19• 13:2, 4• 16:6, 7. Ιωάν. 3:5, 8. Α΄ Κορινθ. 2:10-12. Ψαλμ. 143(144):10. Σοφ. Σολ. 7:22. Γρηγορίου Θεολόγου, Ομιλία 31, § 29 και 41α, κεφ. 9, Migne, P.G., 36, 165-168 και 441.].