Του Αθαν. Χ. Παπανδρόπουλου. Ένας νέος και ταλαντούχος Τσέχος οικονομολόγος-μαθηματικός, στο βιβλίο του «Τα Οικονομικά του Καλού και του Κακού» επιχειρεί, μεταξύ άλλων, να δώσει έννοια και ψυχή στην οικονομία, πέρα από μαθηματικές εξισώσεις και πράξεις απληστίας.
Ο συγγραφέας είναι όντως ταλαντούχος και έχει το «κακό ελάττωμα» της ιστορικής περιέργειας. Αυτή η τελευταία τον σπρώχνει στη αναζήτηση των βαθύτερων αιτίων και αιτιών που υπαγορεύουν τις οικονομικές συμπεριφορές, με αυτές τις τελευταίες να μην υπόκεινται πάντα σε μαθηματικές εξισώσεις, σε ορθολογικούς υπολογισμούς και σε ψυχρές συμπεριφορές. Υπό αυτή την έννοια, ο Τόμας Σεντλατσεκ –ανώτατο στέλεχος του Τσεχικού Συμβουλίου Οικονομικών Εμπειρογνωμόνων– επιδιώκει να διαλύσει κάποια στερεότυπα και το καταφέρνει με μοναδική μαεστρία. Απορρίπτει έτσι τις σιδερένιες οικονομικές λογικές και τις ακλόνητες ερμηνείες
Το βιβλίο του 38χρονου πρώην συμβούλου του αείμνηστου Τσέχου προέδρου Βάτσλαβ Χάβελ είναι μία λυρική γροθιά στο στομάχι. Είναι ένα βιβλίο-ποίημα, που επιχειρεί να αποδείξει ότι ο οικονομικός φετιχισμός δεν είναι το παν στην ζωή και ότι οι αριθμοί στερούνται περιεχομένου. Όμως, παράλληλα αποτελεί βαθύ μακροβούτι και στην ανθρώπινη ιστορία, με τον συγγραφέα να βουτά σε μύθους, παραμύθια, θρησκείες και πίστεις αναζητώντας ποιον ρόλο μπορούν να παίξουν όλα αυτά στην σημερινή οικονομική ζωή. Γι αυτό, η αφήγηση του Tomas Sedlacek ξεκινά από το Έπος του Γκιλγκαμές, για να καταλήξει στην Wall Street και στον φετιχισμό των επιτοκίων.
Για όσους έχουν τυχόν απορίες, υπενθυμίζουμε ότι το Έπος του Γκιλγκαμές είναι ένα επικό ποίημα από την περιοχή της Βαβυλωνίας και αποτελεί το αρχαιότερο γνωστό λογοτεχνικό έργο, το οποίο ανάγεται σήμερα στην Ασσυρο-Βαβυλωνιακή φιλολογία. Πρόκειται για την συλλογή θρύλων και ποιημάτων των Σουμερίων για τον Γκιλγκαμές, μυθικό ή/και ιστορικό πρόσωπο, Βασιλέα ήρωα της Ουρούκ, που θεωρείται ότι έζησε την 3η χιλιετία π.Χ. Το Έπος του Γκιλγκαμές αποτελεί μία ποιητική παράδοση, στην αρχή προφορική, που μετά από κάποιους αιώνες απετέλεσε τον πυρήνα ενός ποιητικού κύκλου σε σουμερική γλώσσα. Καλό είναι να γνωρίζει επίσης κανείς ότι το Έπος αυτό περιλαμβάνει και τον περίφημο μύθο του Κατακλυσμού των Σουμερίων, με ήρωα τον Ουτναπιστίμ. Η βασική ιστορία περιστρέφεται γύρω από την σχέση φιλίας που αναπτύσσεται ανάμεσα στον βασιλιά Γκιλγκαμές και τον Ενκίντου, έναν ημιάγριο άνθρωπο που γίνεται φίλος του βασιλιά και μαζί αναλαμβάνουν ριψοκίνδυνες αποστολές, ενώ δίνει μεγάλη σημασία και στο συναίσθημα απώλειας που διακατέχει τον Γκιλγκαμές μετά τον θάνατο του Ενκίντου.
Μα καλά, θα αναρωτηθεί ο αναγνώστης, το Έπος αυτό έχει κάποια οικονομική σημασία; Η απάντηση είναι ναι, υπογραμμίζει στο βιβλίο του ο Τσέχος συγγραφέας, ο οποίος θεωρεί ότι «τα οικονομικά, έτσι όπως τα γνωρίζουμε, είναι ένα πολιτισμικό φαινόμενο, ένα προϊόν του πολιτισμού μας». Τονίζει, ωστόσο, ότι δεν πρόκειται για ένα προϊόν το οποίο εφεύρουμε και στην συνέχεια παράγουμε, όπως συμβαίνει π.χ. με ένα ρολόϊ ή μία μηχανή. Κατά τον Tomas Sledacek αυτά τα τελευταία μπορούμε να τα συνθέσουμε, να τα διαλύσουμε, να τα βάλουμε μπρος, να τα σταματήσουμε. Κάτι τέτοιο δεν συμβαίνει με την οικονομία και τις καταβολές της. Πριν υπαχθεί στα μαθηματικά και στην επιστήμη της κατανομής των πόρων, η οικονομία ήταν φιλοσοφία και ηθική και, ως τέτοια, απείχε κάποια έτη φωτός από τις σημερινές θεωρήσεις και την θετικιστική αλαζονεία τους.
Στο πλαίσιο αυτό, ο συγγραφέας, με εντυπωσιακές ιστορικές αναφορές και παραπομπές, προσπαθεί να καταδείξει ότι η οικονομική πραγματικότητα εκμηδενίζει σε κάποιο βαθμό την ανθρώπινη φύση, εξουσιάζει ακόμη και τις πιο προσωπικές πτυχές της ατομικής ζωής και εκμηδενίζει επιθυμίες, συναισθήματα και ένστικτα. Έτσι, βασικότατες επιθυμίες είναι αξεδιάλυτα ανακατεμένες με την οικονομική ή κοινωνική σκοπιμότητα, τα δε συναισθήματα υφίστανται βαθειά παραμόρφωση από οικονομικούς κανόνες που τροχοπεδούν τις συμπεριφορές μέχρι καταργήσεώς τους. Αποτέλεσμα του οικονομικού φετιχισμού είναι ο μερικός ακρωτηριασμός του ανθρώπου ως όλου και η δημιουργία μιας στρατιάς ηττημένων, μοναχικών και εν τέλει ανέραστων ατόμων, που δεν έχουν όμως καμμιάν απολύτως ομοιότητα με τις κατασκευές της οικονομικής ανθρωπολογίας.
Αναφερόμενος στην τελευταία και στον homo economicus και με ειδική αναφορά στον Paul Samuelson, ο Τσέχος συγγραφέας επισημαίνει ότι η αντίληψη πως ο ορθολογισμός και τα εγωιστικά κίνητρα αποτελούν κυρίαρχα στοιχεία της οικονομικής επιστήμης, αν αυτή υπάρχει, είναι κάτι που πρέπει να επανεξετασθεί σε βάθος –επανεξέταση, όμως, που πρέπει να γίνει υπό το φως της απληστίας και όχι της ορθολογικής συμπεριφοράς. Κατά τον Tomas Sedlacek η απληστία, όπως και ο Ιανός, έχει δύο όψεις. Από την μια πλευρά, αποτελεί μηχανισμό προόδου, όμως, από την άλλη, μπορεί να γίνει και αιτία καταστροφής. Η μόνιμη ανικανοποίηση και το διαρκές αίτημα για περισσότερα είναι ένα εγγενές φυσικό φαινόμενο, που βρίσκεται στην καρδιά του πολιτισμού μας.
«Το προπατορικό αμάρτημα του πρώτου ανθρώπινου ζευγαριού στον Κήπο της Εδέμ ήταν το αποτέλεσμα απληστίας», αναφέρει ο συγγραφέας. Και προσθέτει: «Η Εύα και ο Αδάμ άδραξαν την ευκαιρία και έφαγαν το φρούτο. Το προπατορικό αμάρτημα έχει έτσι τον χαρακτήρα υπερβάλλουσας και άχρηστης κατανάλωσης. Δεν είναι σεξουαλικής φύσεως. Η επιθυμία για κάτι που δεν το είχε ανάγκη, αφύπνισε και ξεσήκωσε την Εύα. Οι όροι διαβίωσης στον Παράδεισο ήσαν πλήρεις, αλλά αυτά που ο Θεός είχε δώσει στο ζευγάρι δεν ήσαν αρκετά. Υπό αυτή την έννοια, η απληστία δεν είναι μόνον η μήτρα της θεωρητικής οικονομίας, αλλά και η απαρχή της ιστορίας μας. Η απληστία είναι η απαρχή των πάντων…».
Στην βάση αυτής της θεωρητικής προσέγγισης, η οποία έχει βέβαια περισσότερο φιλοσοφικό παρά οικονομικό χαρακτήρα, ο Tomas Sedlacek θεωρεί ότι τα οικονομικά της ισορροπίας είναι καταδικασμένα στην αποτυχία. Πιστεύει ότι έχουμε την τάση να διαχωρίζουμε την τεχνική σκέψη και τα προβλήματα της ψυχής. Υπογραμμίζει έτσι ότι, όταν χωρίζουμε το σώμα από την ψυχή, τότε και το ένα και το άλλο χάνουν την έννοιά τους. Στο βιβλίο του, έτσι, ο Τσέχος οικονομολόγος-μαθηματικός ενδιαφέρεται για την ψυχή της οικονομίας και επιδιώκει αυτή η τελευταία να είναι ορατή. Χωρίς να παραγνωρίζει την σημασία και τον ρόλο της αγοράς και του περίφημου αόρατου χεριού, εκείνο που επιδιώκει είναι η αποφυγή της παντοδυναμίας των αγορών –οι οποίες έτσι κι αλλιώς είναι ατελείς. Άρα, κάποιοι, συνήθως δε οι πιο ισχυροί, επιβάλλουν τους νόμους τους ερήμην των θεωρητικών πλαισίων της ελευθερίας και της δημοκρατίας.
Σε μία οικονομία, πιστεύει ο συγγραφέας, υπάρχουν πολύ περισσότερα κανονιστικά στοιχεία από αυτά που αποδέχονται τα συνηθισμένα αναλυτικά και μαθηματικά μοντέλα. Είναι έτσι ανάγκη η οικονομία να αποκτήσει πολλαπλές συνδέσεις με την φιλοσοφία, την θεολογία, την ανθρωπολογία, την ιστορία, την κουλτούρα και την κοινωνιολογία. Με τον τρόπο αυτόν διευρύνει το πεδίο ορατότητάς της. «Μέσα σε ένα τέτοιο περιβάλλον», γράφει ο Tomas Sledacek, «έχουμε αφήσει τους εαυτούς μας να διαφθείρονται από την ανάπτυξη, χωρίς να θέτουμε το φιλοσοφικό οικονομικό ερώτημα της σωστής κατανομής του πλούτου. Ένα ερώτημα που προβάλλει όταν η ανάπτυξη σταματά, χωρίς όμως να αναρωτιέται κανείς γιατί αυτό συνέβη». Η ερμηνεία που δίνει ο συγγραφέας είναι ότι ο καπιταλισμός, στις νέα μορφές του, έχει αφήσει πίσω του κάποιες παλιές ιδέες, δίνοντας την απόλυτη προτεραιότητα στη υλική ευτυχία εις βάρος της ψυχικής και πνευματικής. Η απληστία και ο καταναλωτισμός αποτελούν, κατά τον Τσέχο οικονομολόγο, την κύρια αιτία της υπερχρέωσης κρατών και ατόμων, με αποτέλεσμα το φαινόμενο αυτό να αναπαράγεται πάντα υπό χειρότερους όρους.
«Όσο οι οικονομίες θα λειτουργούν με βάση τις δυνατότητές τους να μπορούν να δανείζονται και άρα να δημιουργούν χρέος, οι οικονομικές κρίσεις θα γίνονται όλο και χειρότερες. Η οικονομία θα είναι έτσι ένας διαρκής αγώνας χρέωσης και αποπληρωμής χρέους, με αποτέλεσμα να πληθαίνουν οι επί ξύλου κρεμάμενοι και να διογκώνεται η αβεβαιότητα. Αυτοί που θα βρίσκονται στην αιχμή του δόρατος ας αναλογισθούν μήπως η αιχμή μπορεί να τους διαπεράσει. Αυτοί που ανεβαίνουν ψηλά, πολύ ψηλά προς τον ήλιο, ας σκεφθούν μην πάθουν αυτά που έπαθε ο Ίκαρος όταν έλιωσαν τα φτερά του. Δεν πρέπει να το ξεχνάμε ποτέ: όσο ψηλότερα ανεβαίνουμε, τόσο χειρότερη είναι η πτώση …
Στην βάση αυτής της θεώρησης για την οικονομία, ο σύμβουλος του Β. Χάβελ –ο οποίος είχε προλογίσει το βιβλίο– δίνει έμφαση στην ανάγνωση των «Ηθικών Συναισθημάτων» του Άνταμ Σμιθ, τονίζοντας ότι στην ουσία αυτό το βιβλίο του «πατέρα της πολιτικής οικονομίας» συμπληρώνει τον «Πλούτο των Εθνών». Έτσι, χωρίς να το λέει ξεκάθαρα, υπογραμμίζοντας την διπλή προσωπικότητα του Άνταμ Σμιθ, ο Tomas Sedlacek στην ουσία προσπαθεί να υποδείξει ότι, στην παρούσα φάση της, η φιλελεύθερη αντίληψη για τη οικονομία πρέπει να γυρίσει την πλάτη στην απληστία, τον άκρατο καταναλωτισμό και τον τυφλό αντιδημιουργικό εγωισμό, και να στραφεί προς την ηθική και φιλοσοφική πλευρά της οικονομίας. Θίγοντας λεπτές συναισθηματικές χορδές του αναγνώστη, ο συγγραφέας φέρνει στο προσκήνιο έναν οικονομικό ανθρωπισμό και θεωρεί ότι μια τέτοια εξέλιξη είναι επιβεβλημένη στην παρούσα φάση της κρίσης.
Έτσι, σε αντίθεση με την μαρξιστική αντίληψη για τον άνθρωπο, ο Tomas Sedlacek δεν προτείνει σιδερένιες αλλαγές και άλλα παρόμοια, αλλά θεωρεί ότι η όποια αλλαγή στην οικονομία πρέπει πριν απ’ όλα να είναι πολιτιστικό φαινόμενο. Επηρεασμένος προφανώς και από την ανάγνωση της Βίβλου, στην οποία και αφιερώνει ολόκληρο κεφάλαιο με επίκεντρο την Παλαιά Διαθήκη, ο συγγραφέας θέτει το ερώτημα αν το Καλό μπορεί να είναι θετικό για την οικονομία, υπό τις συνθήκες που αυτή λειτουργεί –συνθήκες τις οποίες εν μέρει αποδίδει και στην αρχαιοελληνική φιλοσοφική παράδοση και κυρίως στην αντιπαράθεση Στωικών και Επικούρειων φιλοσόφων. Θεωρεί ότι μέρος της μαθηματικοποίησης της οικονομίας θα πρέπει να αποδοθεί στον Επίκουρο, ο οποίος θεωρούσε το Καλό ως εγγενές κομμάτι της χρησιμότητας. Η επικούρεια ηδονιστική λογική, πιστεύει ο Tomas Sedlacek, επηρέασε σοβαρά τις φιλοσοφικές προσεγγίσεις των Τζων Στιούαρτ Μιλ, Ιμμάνουελ Καντ και Άνταμ Σμιθ, και συνέδεσε άρρηκτα το έχειν με την χρησιμότητα.
Αυτή λοιπόν την σχέση, ένας 38χρονος οικονομολόγος και μαθηματικός, καθηγητής στο πανεπιστήμιο Charles και μέλος του Εθνικού Οικονομικού Συμβουλίου στην Πράγα, προσπαθεί να την ανατρέψει με περισσό ταλέντο και εξαιρετική ευρυμάθεια. Με τον τρόπο αυτόν ανοίγει και νέους δρόμους στην οικονομική σκέψη, αισθητά απομακρυσμένους από τα ψυχρά αναλυτικά μαθηματικά μοντέλα και τις σιδερένιες λογικές μετασχηματισμού των κοινωνιών, οι οποίες μόνον αμέτρητους νεκρούς έχουν να επιδείξουν.
Όπως τονίζει και ο ίδιος, το βιβλίο που παρουσιάζουμε δεν επιχειρεί να δώσει απαντήσεις, αλλά προσπαθεί να προσφέρει τομείς διασύνδεσης με την οικονομία στους οποίους θα μπορούσαν να διατυπωθούν απαντήσεις. «Αν και πιστεύουμε ακραδάντως στην ελευθερία της επιλογής, εντούτοις δεν επιτρέπουμε στους φοιτητές μας να επιλέξουν την δική τους σχολή σκέψης: τους διδάσκουμε ποια είναι τα κύρια ρεύματα και μόνον αφού έχουν εμπεδώσει με σιγουριά περί τίνος πρόκειται μπορούν να επιλέξουν τις δικές τους εναλλακτικές λύσεις, ακόμα και αυτές που είναι αιρετικές. Όσο και αν η οικονομική ιστορία αποτελεί μία βιτρίνα όπου εκτίθενται δοκιμές και λάθη, πριν εισέλθουμε στα άδυτα της κυρίαρχης αλήθειας, η μελέτη του παρελθόντος θα είναι πάντα εξόχως διδακτική..», γράφει. Και, προφανώς, έχει δίκιο.
