Ανατολικά των Τζουμέρκων

Γράφει ο Σπύρος Νεραϊδιώτης*.

Ανατολικά των Τζουμέρκων, στις γραφικές πλαγιές των κακοτράχαλων βουνών, βρίσκονται σκαρφαλωμένα κάποια χωριά που φαντάζουν μαργαριτάρια στον ήλιο. Η μοίρα τούς έπαιξε αλλόκοτο παιγνίδι. Φτώχεια και ανέχεια. Η φύση τούς έδωσε ό,τι περίσσεψε από άλλες περιοχές: πέτρες, βράχια, λίγο χώμα και άφθονα κρυστάλλινα νερά. Αγιασμένο το νερό, γάργαρο και καθάριο σαν τις ψυχές των ανθρώπων της, για να πίνουν και να δροσίζουν τις ζεστές καρδιές τους.
Ό,τι η μοίρα στέρησε σ’ αυτή την ταπεινή και  πολυπόθητη ορεινή πατρίδα, το έδωσαν γενναιόδωρα οι νεράιδες χορεύοντας και τραγουδώντας στα αλώνια, στα λαγκάδια και στα ρέματα, προσφέροντας απλόχερα λαϊκό πολιτισμό.
Επειδή στην περιοχή αυτή η φύση έδωσε άγρια ομορφιά, ο Θεός λυπήθηκε τους ανθρώπους και ημέρεψε τις καρδιές τους, δίνοντάς τους αισθήματα, αρετές, ιδανικά, αξίες ζωής και, πάνω απ’ όλα, ανθρωπιά. Και όλα αυτά ήταν εφόδια για να λούζουν την καθημερινή τους ζωή με χίλια χρώματα και αρώματα.
Με βάση όλα αυτά, οι κάτοικοι της ευλογημένης περιοχής των ανατολικών Τζουμέρκων δημιούργησαν το δικό τους λαϊκό πολιτισμό, που πνέει σαν αύρα μέσα στις καρδιές τους. Έναν πολιτισμό που μένει αναλλοίωτος, αξεθώριαστος και ανόθευτος στο πέρασμα του χρόνου. «Ευλογημένοι και καλότυχοι οι άνθρωποι που θα παραμείνουν σ’ αυτά τα μέρη», είχε πει στο πέρασμά του από την ορεινή πατρίδα ο εθναπόστολος και δάσκαλος του γένους Κοσμάς ο Αιτωλός. Ο Πάτρο-Κοσμάς, όπως τον ξέρει ο λαός.
Τα Τζουμέρκα είναι μια πολυπολιτισμική περιοχή, ένα σταυροδρόμι που στα μουσικά του ακούσματα δέχτηκε περισσότερο επιρροές από την ευρύτερη περιοχή της Ηπείρου, καθώς και από την περιοχή του Ξηρόμερου Αιτωλοακαρνανίας. Επίσης, πολλά τραγούδια που ακούγονται στην περιοχή των Ανατολικών Τζουμέρκων έφτασαν εκεί από άλλες περιοχές, δηλαδή από τη Θεσσαλία, τη Ρούμελη (Στερεά Ελλάδα), ακόμα και το Μοριά (Πελοπόννησο). Και αυτό εξηγείται επειδή στην εποχή της Τουρκοκρατίας κάποιοι άνθρωποι κυνηγημένοι απ’ τους Τούρκους κατέφευγαν, από διάφορες περιοχές, στα Τζουμέρκα, κουβαλώντας μαζί τους και τα μουσικά τους ακούσματα. Οι λαϊκοί, άλλωστε, οργανοπαίχτες που μετακινούνταν από περιοχή σε περιοχή, για να παίξουν σε πανηγύρια και γάμους, μετέφεραν λυρικά στοιχεία από τη μια στην άλλη περιοχή. Οι κάτοικοι, τέλος, που εποχιακά ξενιτεύονταν σε διάφορες περιοχές, άκουγαν εκεί τα τραγούδια τους και τα έφερναν στα Τζουμέρκα. Μετά από χρόνια αυτά θεωρούνταν τοπικά τραγούδια.
Τα ανατολικά Τζουμέρκα παρ’ ότι έχουν δεχθεί επιρροές από την Ήπειρο, τα τελευταία χρόνια όμως και κυρίως με τη διοργάνωση πολιτιστικών εκδηλώσεων (μουσικές, χορευτικές βραδιές) στα χωριά αυτά, παρατηρούμε όλο και πιο συχνά να εισρέουν μουσικά ακούσματα από την περιοχή της πόλης των Ιωαννίνων. Είναι τα περίφημα «αστικά τραγούδια», ερωτικού περιεχομένου, με γλυκές και χαρούμενες μελωδίες, επιρροές από την ανατολίτικη μουσική περισσότερο. Καθώς επίσης και τραγούδια από την ευρύτερη περιοχή των Ιωαννίνων, όπως είναι το Πωγώνι με τις αργές και μακρόσυρτες συναισθηματικά φορτισμένες μελωδίες του, το Ζαγόρι με τα αρχοντικά και μελωδικά του τραγούδια, το Συρράκο με την αυστηρότητα του ύφους του. Τα τραγούδια αυτά αγαπήθηκαν από τους Τζουμερκιώτες και πολλά από αυτά ακούγονται συχνά κάθε καλοκαίρι στα πανηγύρια, καθώς και σε παρέες μερακλήδων, αλλά και γενικότερα σε κάθε κοινωνική εκδήλωση.
Ακόμα και τραγούδια σε ρυθμό Ζεϊμπέκικου τραγουδούσαν και χόρευαν πότε – πότε, και αυτό γιατί στα χρόνια του μεσοπολέμου κάποιοι δούλευαν ναυτεργάτες σε λιμάνια του Πειραιά, της Πάτρας και της Κόπραινας. Τραγούδια που δεν ακούστηκαν ποτέ ήταν σε ρυθμούς 5σημους τα συγκαθιστά, τα βλάχικα και τα Σαρακατσάνικα, γιατί οι Τζουμερκιώτες δεν είναι, ούτε Βλάχοι ούτε Σαρακατσαναίοι, αλλά ντόπιοι με ιδιωματισμούς στο ελληνικό τους γλωσσάρι.
Στα πανηγύρια των Ανατολικών Τζουμέρκων υπάρχει η «παραγγελία». Ο χορευτής πληρώνει τα όργανα και χορεύει το τραγούδι της προτίμησής του. Ακόμα μπορεί να πληρώσει τα όργανα να παίξουν κάποιο τραγούδι της αρεσκείας του και να μη χορέψει, μόνο να το ακούσει. Σε αυτή την παραγγελία κανείς άλλος από άλλη παρέα δεν μπορεί να σηκωθεί για χορό.
Τα τραγούδια των Τζουμέρκων αναφέρονται στην αγάπη, στον έρωτα, στα ήθη και έθιμα, στους αγώνες εναντίον των Τούρκων, στους καημούς, στον πόνο, στο παράπονο, στην ξενιτιά, στη φύση, στα κορυφαία γεγονότα, όπως οι γάμοι και τα πανηγύρια, και σε ό,τι έχει σχέση με τον απέραντο κύκλο της ζωής. Τα τραγούδια που χορεύονται είναι σε ρυθμό τσάμικου, συρτού στα δυο, στα τρία και σε ρυθμούς που απαιτούν ιδιαίτερη ικανότητα και δεξιοτεχνία από το χορευτή.
Στα Ανατολικά Τζουμέρκα το πανηγύρι είναι τρόπος ζωής, με τους κατοίκους να γλεντάνε και με τους Αγίους να  συνομιλούν με τα τραγούδια μας και γενικότερα με τη λαϊκή μας παράδοση.

*Ο Σπύρος Νεραϊδιώτης είναι χοροδιδάσκαλος,  λαογράφος,  τηλεοπτικός παραγωγός.