Η κρίση ταυτότητας του σύγχρονου Ελληνισμού, οι διαφορές μας από την Δύση και η ανάγκη επιστροφής στις πολιτισμικές μας παραδόσεις
Γράφει ο δημοσιογράφος Ευθύμιος Χατζηϊωάννου
Η αναμέτρηση του ελληνικού κόσμου προς την Ανατολή και προς την Δύση είναι το κύριο αίτιο για την διαχρονική κρίση ταυτότητας, που ο Νέος Ελληνισμός δοκιμάζει από την γέννησή του. Πρόκειται για ένα φαινόμενο κατά βάση πολιτισμικό, αν θεωρήσουμε τον ελληνικό κόσμο ως «τρίτο» χώρο, που δεν βρίσκεται μέσα ή ανάμεσα σε Ανατολή και Δύση, αλλά συγκροτεί έναν πολιτισμικό κόσμο διαφορετικό, που βρίσκεται έξω από την Ανατολή και την Δύση, όπως συνήθως καθορίζουμε και αντιλαμβανόμαστε εμείς σήμερα τις δύο αυτές έννοιες.
Βασικά, χαρακτηρίζουμε κρίση ταυτότητας του σύγχρονου Ελληνισμού τις αμφιβολίες, τα διλήμματα, την σύγχυση και την ασάφεια νοημάτων και αξιών που συναντώνται στους φορείς του έθνους και του πολιτισμού μας. Κρίση ταυτότητας θεωρούμε ακόμη την απώλεια ή την αναζήτηση προσανατολισμών και εθνικών κατευθύνσεων, όπως και την απομάκρυνση του Έλληνα από την πολιτισμική πραγματικότητα, που τον στηρίζει και τον καθορίζει. Με άλλα λόγια, η κρίση ταυτότητας για τον Έλληνα είναι μια κατάσταση λήθης, απώλειας και αμφιβολίας, όπου αξίες -που θεωρούνται θεμελιώδεις- εξασθενούν και αμφισβητούνται, ώστε η κοινωνία μας και το άτομο να αντιμετωπίζουν ένα κενό.
Όμως, ως κρίση ταυτότητας αντιλαμβανόμαστε και το αποτέλεσμα της έντονης και αλλοτριωτικής επίδρασης ενός ή περισσοτέρων εθνών η πολιτισμών επάνω σε άλλα έθνη η πολιτισμούς. Αυτό σημαίνει, ότι κάθε προσπάθεια εκσυγχρονισμού οδηγεί σε κρίση ταυτότητας, και κατά κανόνα αυτό συμβαίνει με διάφορες μορφές. Κρίση ταυτότητας για τον ελληνικό ή και για άλλους λαούς επιφέρει, λοιπόν, η διαχρονική παγκόσμια τάση εξομοίωσης προς τις «αναπτυγμένες» δυτικές βιομηχανικές κοινωνίες και η επίδραση που έχει η αίγλη της δυτικοποίησης και του εκμοντερνισμού. Τάση, που επιβάλλεται από το παγκόσμιο σύστημα και την παγκόσμια εξάπλωση της Δύσης.
Όμως, ως κρίση ταυτότητας αντιλαμβανόμαστε και το αποτέλεσμα της έντονης και αλλοτριωτικής επίδρασης ενός ή περισσοτέρων εθνών η πολιτισμών επάνω σε άλλα έθνη η πολιτισμούς. Αυτό σημαίνει, ότι κάθε προσπάθεια εκσυγχρονισμού οδηγεί σε κρίση ταυτότητας, και κατά κανόνα αυτό συμβαίνει με διάφορες μορφές. Κρίση ταυτότητας για τον ελληνικό ή και για άλλους λαούς επιφέρει, λοιπόν, η διαχρονική παγκόσμια τάση εξομοίωσης προς τις «αναπτυγμένες» δυτικές βιομηχανικές κοινωνίες και η επίδραση που έχει η αίγλη της δυτικοποίησης και του εκμοντερνισμού. Τάση, που επιβάλλεται από το παγκόσμιο σύστημα και την παγκόσμια εξάπλωση της Δύσης.
Στην πραγματικότητα η Ελλάδα δεν είναι ούτε Δύση, ούτε Ανατολή. Παρά το γεγονός ότι έχει πολλά κοινά στοιχεία και με την Ανατολή και με την Δύση, διαφοροποιείται σημαντικά σε πολλούς τομείς από αυτές, που την κάνουν να ξεχωρίζει και από τις δύο. Με την Ασία, που για εμάς τους Έλληνες ενσαρκώνει την Ανατολή, έχουμε ριζικές διαφορές. Οι Έλληνες, άλλωστε, δημιούργησαν τον διαχωρισμό της Ευρώπης προς την Ασία, με θεμελιώδεις σταθμούς, την ανάδειξη του λόγου στην Ιωνία τον 6ο προ Χριστού αιώνα και την εμφάνιση του ατόμου ως προσώπου στον Μαραθώνα το 490 π.Χ.
Μας επιβάλλουν να αποσιωπούμε και να υποτιμούμε το βυζαντινό μας παρελθόν
Η διαφορά μας με τη Δυτική Ευρώπη είναι επίσης ουσιαστική. Η Δυτική Ευρώπη, βασισμένη κυρίως στην Αριστοτελική Φιλοσοφία, -όπως την γνώρισε και όπως την ερμήνευσε αυτή- χρησιμοποίησε την αναλυτική ορθολογική μέθοδο ως κεντρικό εργαλείο μιας ανθρωποκεντρικής θεώρησης του κόσμου. Για την Δυτική Ευρώπη η λογική είναι το απόλυτο κριτήριο και ο κόσμος χωρίζεται σε εμπειρικό και υπερβατικό. Ο άνθρωπος βρίσκεται αντιμέτωπος με έναν απόμακρο Θεό και δεν θα διστάσει να τον αγνοήσει. Η υποταγή της Φύσης στον Άνθρωπο, η εκμετάλλευσή της και η Τεχνική είναι τα τρία βασικά κριτήρια, που επέβαλαν νέους τρόπους βίου. Η κατάληξη είναι η συγχώνευση και η ομογενοποίηση των εθνών και των πολιτισμών με την ισοπέδωση και την βαθμιαία καταστροφή των πολιτισμικών ιδιαιτεροτήτων και των εθνικών ταυτοτήτων. Με πρότυπα της δυτικές βιομηχανικές κοινωνίες και τον δυτικό αντιπροσωπευτικό φιλελεύθερο κοινοβουλευτισμό δημιουργήθηκε ένας καθαρά υλικός πολιτισμός. Για πολλούς, αυτό που συμβαίνει τους τελευταίους αιώνες είναι ο θρίαμβος ενός μη πνευματικού πολιτισμού, που βασίζεται στην καταστρεπτική ιδέα της αέναης τεχνοοικονομικής ανάπτυξης.
Στην Δύση ο άνθρωπος αποκτά μια θέση ανάμεσα στο πραγματικό και το υπερβατικό, που οδηγεί σε έναν πρωτοφανή δυναμισμό και μια ασίγαστη ανησυχία. Είναι το αποτέλεσμα μιας ασυμβίβαστης προς τα πράγματα αντίληψης για τον κόσμο, ο οποίος νοείται ως πεδίο μάχης αντιμαχόμενων δυνάμεων. Ο δυτικός ευρωπαίος άνθρωπος στρέφεται προς τον κόσμο και ζητά τη δικαίωσή του μέσα από την Εργασία και την Επιστήμη, καταλήγοντας στην κυριαρχία και υποταγή του κόσμου με την Τεχνική.
Δημιουργείται, όμως, έτσι μία κατάσταση μόνιμης κλιμακούμενης κρίσης. Είναι μια κατάσταση χωρίς ισορροπία, όπου η κρίση υπερβαίνεται συνεχώς με μια κατάσταση μεγαλύτερης κρίσης. Ο δυτικός άνθρωπος είναι καταδικασμένος να αυτοϋπερβαίνεται συνεχώς και να βρίσκεται σε μόνιμη διαλεκτική αντίθεση προς τον κόσμο, ευρισκόμενος εγκλωβισμένος σε έναν φαύλο κύκλο. Η Δυτική Ευρώπη χαρακτηρίζεται από την αξεπέραστη διάσταση μεταξύ Θεού και Σατανά, Φύσης και Τεχνικής, Πίστης και Πράξης, Επιστήμης και Ζωής, Οικονομίας και Κοινωνίας, Λόγου και Ήθους, Ατόμου και Κράτους. Στην ελληνική Ανατολή, όμως, δημιουργήθηκε ένας πολιτισμός, που αναδεικνύει τον άνθρωπο ως πρόσωπο σε θαυμαστή αρμονία προς τον κόσμο. Ο Έλληνας, ως ανατολικός ευρωπαίος άνθρωπος, στρέφεται προς τα έσω και αναπτύσσει το συναίσθημα και την εσωτερική ζωή χωρίς να κυριαρχείται από τις ανάγκες της πρακτικής ζωής.
Το πρόβλημα της συνέχειας της ελληνικής παρουσίας, δηλαδή η συνέχεια της ελληνικής ιστορίας, που διασχίζει τρεις συγκεκριμένες πολιτισμικές περιόδους, τροφοδοτεί την νεοελληνική κρίση ταυτότητας.
Όμως, όπως μας το επιβάλλουν οι δυτικοί ευρωπαίοι, εμείς οι Νεοέλληνες αποσιωπούμε το βυζαντινό μας άμεσο παρελθόν, την ρωμαίικη ψυχή μας. Ο ευρωπαϊκός κλασικισμός μας έπεισε και μας ανάγκασε να αγνοήσουμε τους πατεράδες μας και να προσκολληθούμε στους παππούδες μας, όπως τους νομίζουν και τους περιγράφουν οι κλασικιστές δυτικοί..
Υποχρεωθήκαμε να βλέπουμε την κλασική αρχαιότητα με τα μάτια των κλασικιστών της Δύσης, που δεν επισκέφθηκαν ποτέ την Ελλάδα. Συνηθίσαμε έτσι, να θαυμάζουμε τον κλασικό πολιτισμό και να αγνοούμε τον μέγα πολιτισμό της Χριστιανικής Ρωμανίας, τον δημιουργημένο επάνω στην ελληνική κλασική παράδοση, χάνοντας έτσι την ιστορική μας συνέχεια και τον κρίκο που συνδέει το ιστορικό μας παρόν με το αρχαίο ιστορικό μας παρελθόν. Για τους δυτικούς δεν είναι και ούτε μπορούν σήμερα να γίνουν κατανοητές οι ελληνικές διαστάσεις του βυζαντινού λόγου, που υφίστανται παρά την υποταγή του στο χριστιανικό δόγμα. Ο ελληνικός λόγος είναι παρών και έχει κυριαρχική σημασία στο Βυζάντιο, παρά την ανάπτυξη του συναισθήματος, της μυστικής ζωής και των υπεράνω της κοινής ανθρώπινης λογικής πνευματικών στοιχείων. Πρόκειται για την σύζευξη της ελληνικής φιλοσοφίας με τον Χριστιανισμό, τον πνευματικό εξελληνισμό της Χριστιανικής πίστης. Με άλλα λόγια, η ελληνική ιστορία είναι μία, συνεχής και αδιάσπαστη.
Εμείς, αρνούμενοι σήμερα το Βυζάντιο, δημιουργούμε ένα πολιτισμικό χάσμα. Γι΄ αυτό οφείλουμε να συνειδητοποιήσουμε, ότι μόνο μέσα από την εμπειρία της ζώσας βυζαντινής πολιτισμικής παράδοσης, θα μπορέσουμε, ίσως, να προσεγγίσουμε ξανά την κλασική μας παράδοση, χωρίς τις, γεμάτες παρανοήσεις και αυθαιρεσίες, αντιλήψεις των δυτικών ευρωπαίων.
Το αντιδυτικό φρόνημα των Βυζαντινών διαδέχεται ο θαυμασμός και το δέος των Ελλήνων για την Ευρώπη του Διαφωτισμού
Ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της ελληνικής ιστορίας αποτελεί η αναγεννητική διάθεση, που εμφανίζεται ως περισυλλογή, ανάμνηση και διακαής επιθυμία επιστροφής. Τους πρώτους τρομερούς αιώνες μετά την πτώση της Κωνσταντινούπολης ακολούθησε η θαυμαστή αναγέννηση του Ελληνισμού κατά τον 18ο αιώνα. Οι Έλληνες, παρά την πολιτική υποταγή τους, οργανώνονται συλλογικά και διαπρέπουν και πάλι στο εμπόριο και στην οικονομία. Οι κοινότητες των Ρωμιών συνιστούν ένα καινούργιο κόσμο, πρότυπο και πηγή μίμησης για λαούς της Ανατολικής Ευρώπης και της Εγγύς Ανατολής. Ωστόσο, ο εκσυγχρονισμός των Ρωμιών της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας γίνεται με πρότυπο την Δύση. Από το αντιδυτικό- αντιφραγκικό φρόνημα των τελευταίων χρόνων του Βυζαντίου, το οποίο βίωσε τα δεινά των Σταυροφοριών και της Φραγκοκρατίας και απέρριψε συλλήβδην κάθε ιδέα συναλλαγής με την φραγκοποιημένη Δύση, θα φτάσουμε στην αίγλη και το δέος για την Ευρώπη του Διαφωτισμού. Αντιστρέφονται οι πνευματικές συνθήκες κάτω από τις οποίες την εποχή της τουρκικής κατάκτησης το λαϊκό φρόνημα απέρριψε κάθε ιδέα προσέγγισης προς τη Δύση. Μετά το 1922, ο ευρύτερος ελληνικός κόσμος της καθ’ ημάς Ανατολής παύει να υπάρχει. Οι Έλληνες συγκεντρώνονται στα στενά όρια ενός εθνικού κράτους και στρέφονται κατ΄ ανάγκη προς την Δύση. Η επικράτηση του αθεϊστικού και ολοκληρωτικού Κομμουνισμού αρχικά στην Ρωσία και σε άλλες χώρες της ανατολικής Ευρώπης μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και η απειλητική του παρουσία στον βαλκανικό χώρο, που προκάλεσε στην Ελλάδα την σκληρή δοκιμασία του Εμφυλίου Πολέμου 1944-1949 δεν άφησαν στον Ελληνισμό άλλες επιλογές, από το να δεθεί αναγκαστικά στο άρμα της Δύσης.
Όμως, η εξέλιξη αυτή έγινε και πραγματοποιείται, χωρίς οι Έλληνες να ενστερνίζονται όλες τις αρχές και τις αντιλήψεις της Δύσης, γι΄ αυτό η κρίση ταυτότητας των Ελλήνων διογκώθηκε.
Η αλλοτρίωση της ελληνικής ζωής και η προώθηση μηδενιστικών και υλιστικών αντιλήψεων
Στους νεότερους χρόνους η κρίση ταυτότητας στην Ελλάδα συμβαδίζει με την έντονη αλλοτρίωση των μορφών, των πρακτικών και των εκδηλώσεων της ελληνικής ζωής. Η κρίση ταυτότητας στην Ελλάδα συνεχίζει να υφίσταται, διότι ο πυρήνας του ελληνικού πολιτισμού, του ελληνικού ήθους και της ιστορικότητας του ελληνικού έθνους, αντιστέκεται με πείσμα στην σαρωτική δυτικοποίηση και παραμένει σχετικά άθικτος, κάτω από ποικίλες και ποικιλόμορφες μεταλλάξεις και διαφοροποιήσεις. Η εκδήλωση αντιστασιακής διάθεσης προς κάθε επιβολή είναι ένα από τα διαχρονικά χαρακτηριστικά της ελληνικής ιστορίας. Ωστόσο, κατά τις τελευταίες δεκαετίες, σκόπιμα και μεθοδικά υποβαθμίζονται και περιθωριοποιούνται σταθερά οι πολιτισμικές μας ιδιαιτερότητες με την κυριαρχία και την επιβολή των Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης. Στα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης επικρατούν σήμερα υλιστικές και μηδενιστικές απόψεις και αντιλήψεις, που ξεκινούν από περιβάλλοντα ξένα προς τα βιώματά μας. Τους ίδιους στόχους εξυπηρετεί και ο λυσσαλέος πόλεμος εναντίον των πατροπαράδοτων θρησκευτικών αρχών και πεποιθήσεων των Ελλήνων, που επιδιώκει να ξεριζώσει και να εξαφανίσει τον Ορθόδοξο Χριστιανισμό από την κοινωνία μας. Και αυτό επειδή η Ορθοδοξία αποτελεί σήμερα την κιβωτό, που εξακολουθεί να διασώζει όλους εκείνους τους πνευματικούς θησαυρούς, οι οποίοι αναζωογονούν το ελληνικό πνεύμα, -όχι μόνον στους Έλληνες αλλά και σε άλλους λαούς- και στέκονται εμπόδιο στα σχέδια της παγκόσμιας πολιτισμικής συγχώνευσης και ισοπέδωσης των ανθρώπων.
Είναι σαφές, ότι με την κρίση ταυτότητας της σύγχρονης Ελλάδας έχουν σχέση και οι πολλές ιστορικές αποτυχίες των Ελλήνων και ιδίως οι ιστορικές αποτυχίες, που γνωρίζει το νεοελληνικό κράτος στη σύντομη παρουσία του, με αποκορύφωμα τη Μικρασιατική Καταστροφή. Ανάλογη σχέση μπορούμε να ανιχνεύσουμε στην κατάσταση των μόνιμων διχασμών, που χαρακτηρίζουν την ιστορική πορεία των Ελλήνων τους τελευταίους αιώνες.
Πέραν τούτων, όμως, η κρίση ταυτότητας της Ελλάδας έχει μεγάλη και γενικότερη σημασία, γιατί εμποδίζει την ανάδειξη του πολιτισμού, τον οποίο εγκυμονεί ο Νέος Ελληνισμός, από την εποχή μετά την πρώτη άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Σταυροφόρους, όπως αυτός αναδύεται από την πτώση της ελληνικής «βυζαντινής» αυτοκρατορίας και μέσα από τις κοινότητες της Τουρκοκρατίας, όπως αυτές διαμορφώθηκαν από τον 15ο αιώνα (μετά την άλωση της Πόλης από τους Οθωμανούς) μέχρι και τον 19ο αιώνα. Ενός πολιτισμού με πνευματική συγκρότηση και δημιουργική δυναμική, που θα συνδυάσει την κλασική παράδοση με το συναίσθημα, την εσωτερικότητα και το βάθος του Βυζαντίου.
Από πολλές πλευρές έρχονται μηνύματα, που δείχνουν ότι η διαχρονική μας κρίση ταυτότητας,- που κορυφώθηκε πρόσφατα με την οικονομική κρίση της χώρας μας αλλά και με την κρίση που αντιμετωπίζει η Ευρωπαϊκή Ένωση και η Ευρωζώνη-, εισήλθε σε κρίσιμη φάση. Η Ελλάδα δεν είναι σήμερα η χώρα, όπου αυτό που περιλαμβάνει η έννοια του «παραδοσιακού», είναι καθοριστικό στους προσανατολισμούς της, ούτε είναι η χώρα όπου το «παραδοσιακό» εμφανίζεται ως ουσιαστικό στοιχείο της καθημερινότητας. Μπορούμε ίσως να συμπεράνουμε, ότι ο εκσυγχρονισμός και η προσαρμογή είναι μία από τις κυρίαρχες ιδεολογίες. Αυτό, όμως, είναι ένα εύκολο συμπέρασμα. Κάτω από τα επιφαινόμενα και πέρα από τα λεγόμενα, υπάρχει πάντα και παντού, ζώσα και παρούσα, μια ιδιαίτερη πολιτισμική πραγματικότητα. Η αντινομία της πολιτισμικής αυτής πραγματικότητας προς τους στόχους και τις κατευθύνσεις που επιβάλλονται, αποτελεί μια από τις κύριες εκδηλώσεις της ελληνικής κρίσης ταυτότητας. Είναι γι’ αυτό επιτακτική ανάγκη να πιστοποιήσουμε εκ νέου τώρα αυτά τα χαρακτηριστικά, που συνδέονται με τις εμπειρίες του ζώντος ελληνικού πολιτισμού, αυτά που κανείς άλλος δεν μπορεί να περιγράψει και να μας τα υποδείξει, εκτός από εμάς τους ίδιους.
Το αδιέξοδο και ο ανορθολογισμός που ταλανίζει σήμερα την Δύση
Οι Έλληνες σήμερα αποτελούμε ένα ολιγάριθμο κρατικοποιημένο έθνος. Η ελληνική γλώσσα ομιλείται από μερικά μόνο εκατομμύρια ανθρώπων. Η παραγωγή πολιτισμού, που θα μπορούσε να αποτελεί παράδειγμα ή λόγο μίμησης, είναι ελάχιστη και φαίνεται να αποδεικνύει την οριστική ενσωμάτωση των Ελλήνων στο δυτικό πολιτισμικό πρότυπο. Αυτό, άλλωστε, φαίνεται ότι το επιθυμούμε διακαώς εμείς οι ίδιοι. Έχει διατυπωθεί η άποψη, ότι η ίδρυση του Ελληνικού Κράτους στην περιφέρεια του τότε Ελληνισμού και η επιστροφή του κέντρου βάρους του Ελληνισμού από την Κωνσταντινούπολη στην σημερινή Ελλάδα σηματοδοτούν το τέλος του. Αυτό είναι, όμως, μια επιφανειακή διαπίστωση, ένα βιαστικό συμπέρασμα, που δεν αποτυπώνει όλη την πραγματικότητα. Κάτω από μια ειρωνική παλινωδία της ιστορίας τα πράγματα φαίνονται να ανατρέπουν την πολιτισμική αντινομία, που τροφοδοτεί την κρίση ταυτότητας του Νέου Ελληνισμού.
Η κατάληξη της αναλυτικής ορθολογικής μεθόδου σε τεχνική, που επιδιώκει την παγκόσμια κυριαρχία, οδήγησε σε αδιέξοδο. Στο σκηνικό του 20ου αιώνα παρακολουθήσαμε και βιώσαμε τερατώδη πολιτικά συστήματα, λυσσαλέες συγκρούσεις, αδιανόητες τεχνικές επινοήσεις, την αβυσσαλέα διαφορά του Βορρά και Νότου, την παρακμή της πραγματικότητας σε εικόνα, την υποβάθμιση του αντικειμένου σε είδωλο και τέλος την κατάρρευση του οικοσυστήματος. Ζήσαμε μέσα σε συστήματα πέρα από το μέτρο και διαπιστώσαμε το παράλογο και την απογοητευτική ποιότητα του σημερινού κόσμου. Φαίνεται, λοιπόν, ότι η κατάληξη του άκρατου ορθολογισμού είναι ένας καθολικός ανορθολογισμός.
Έτσι, φθάσαμε στα πρόσφατα κοσμοϊστορικά γεγονότα, που είναι ο πολυκερματισμός του κόσμου, το τέλος των ιδεολογιών, η απαξίωση των ουτοπιών, η κρίση του δυτικού ορθολογισμού, η αμφισβήτηση της ιδέας της προόδου, η διάψευση της τεχνικής και το περιβαλλοντικό πρόβλημα, οδηγούν σε συνολική αναθεώρηση του ζητήματος του πολιτισμού. Για πρώτη φορά μετά τον 15ο αιώνα φαίνεται να αίρεται η πολιτισμική κυριαρχία της Δύσης και να μεταβάλλονται οι όροι, που οδήγησαν στην κρίση ταυτότητας του Νέου Ελληνισμού. Διαψεύδονται οι υποσχέσεις του Διαφωτισμού. Η μεταφυσική σκέψη και ο μύθος επιστρέφουν στο προσκήνιο από την εξορία που επέβαλε ο μοντερνισμός. Σε μια τέτοια εποχή οι μορφές επιστροφής σε μια εποχή, που θα επικρατεί το συγκερασμένο αρχαίο και βυζαντινό ελληνικό ανθρωπιστικό πνεύμα, ίσως αποδειχθούν και πάλι όχι μόνο χρήσιμες αλλά και επιτακτικές.
