Η Λογιοσύνη στο Άγιον Όρος

Επιμέλεια – φωτογραφίες: Αποστόλης Ζώης.

Ολοκληρώθηκαν την Κυριακή 24 Νοεμβρίου 2013 με την στρογγυλή Τράπεζα «Πνευματικά ρεύματα, νεοελληνικός διαφωτισμός και λογιοσύνη στο Άγιον Όρος» οι εργασίες του τριήμερου Η’ Διεθνούς Συνεδρίου της Αγιορειτικής Εστίας αφιερωμένου στη Λογιοσύνη στο Άγιον Όρος.

ο Δήμαρχος Θεσσαλονίκης

Την έναρξη των εργασιών του Συνεδρίου κήρυξε ο Δήμαρχος Θεσσαλονίκης και Πρόεδρος του Δ.Σ. της Αγιορειτικής Εστίας κ. Γιάννης Μπουτάρης, ο οποίος σημείωσε ανάμεσα σε άλλα τα εξής:

«Άγιοι, κτίτορες Μονών, ιδρυτές Βιβλιοθηκών, συγγραφείς φωτιστές του Γένους, εγκυκλοπαιδιστές, ιδρυτές σχολείων και ακαδημιών, μεγάλοι Δάσκαλοι, νομικοί, κορυφαίοι αγιογράφοι, αναμορφωτές εκκλησιαστικών βιβλίων, συγκαταλέγονται μεταξύ των επώνυμων λογίων μοναχών που  συγκροτούν το λαμπρό ψηφιδωτό της Λογιοσύνης στο Άγιον Όρος. Η επιλογή του θέματος αυτού, ως του κεντρικού στοιχείου των εκδηλώσεων «Η μεγάλη πνευματική και πολιτιστική παρακαταθήκη του Αγίου Όρους» για το 2013, μας δίνει τη δυνατότητα και την ευκαιρία να ερευνήσουμε και να αναδείξουμε μια από τις λιγότερο γνωστές όμως εξαιρετικής σημασίας πτυχή της μακραίωνης ζωής της Μοναστικής Πολιτείας του Αγίου Όρους Η δε παρουσία και συμμετοχή δύο φορέων της Θεσσαλονίκης ως συνδιοργανωτών, του Κέντρου Βυζαντινών Ερευνών του ΑΠΘ και της Εταιρίας Λογοτεχνών Θεσσαλονίκης, δεν τιμά μόνο αλλά και  εμπλουτίζει την προσπάθεια αυτή».

Αναγνώστηκαν επίσης οι χαιρετισμοί της Α.Θ.Π. του Οικουμενικού Πατριάρχη κ.κ. Βαρθολομαίου και της Ιεράς Κοινότητας από τον Αρχιγραμματέα της Γέροντα Θεόφιλο Παντοκρατορινό.

Χαιρετισμοί

Χαιρετισμούς απεύθυναν επίσης εκπρόσωποι των συνδιοργανωτών ο κ. Συμεών Πασχαλίδης εκ μέρους του Κέντρου Βυζαντινών Ερευνών του ΑΠΘ και η κα. Μαρία Αρχιμανδρίτου, Αντιπρόεδρος του Δ.Σ. της Εταιρίας Λογοτεχνών Θεσσαλονίκης. Ο κ. Πασχαλίδης μεταξύ άλλων στην ομιλία του με τίτλο «Εκφάνσεις της λογιότητας στο Άγιον Όρος κατά τήν Παλαιολόγεια περίοδο» σημείωσε:

«Η παλαιολόγεια περίοδος στό Άγιον Όρος χαρακτηρίζεται από τή μεγάλη πνευματική ακμή τοϋ 14ου και των άρχων τοϋ 15ου αιώνα, πού εκφράστηκε μέσα άπό τήν Ίδρυση νέων Μονών και τόν εμπλουτισμό των πνευματικών θησαυρών των Αγιορείτικων Βιβλιοθηκών, κυρίως δέ μέσα άπό τήν εμφάνιση τοϋ Ησυχαστικοϋ κινήματος και μιας πλειάδος λογίων Αγιορειτών πού διεδραμάτισαν πρωταγωνιστικό ρόλο μέ τό στη/γραφικό έργο και τήν εκκλησιαστική δραστηριότητα τους στις πνευματικές ζυμώσεις και αντιπαραθέσεις αυτής της κρίσιμης περιόδου.

Οι λόγιες συνιστώσες αυτής της πνευματικής αναγέννησης πού παρατηρείται στον παλαιολόγειο Αθωνα σχετίζονται άμεσα μέ τήν συνειδητή αναβάθμιση τής λειτουργίας τών μοναστηριακών Βιβλιοθηκών και τών άντιγραφικών εργαστηρίων, πού οργανώνονται καλύτερα κατά τήν περίοδο αυτή νιά νά ανταποκριθούν στις αυξημένες ανάγκες τών μοναστηριών, άλλα και τις νέες τάσεις κωδικοποίησης, όπως εκφράζονται μέσα άπό τη συγκρότηση αγιορείτικων συλλογών (Πανηγυρικά, Όμιλιάρια, Υπομνήματα, λειτουργικές συλλογές), στις όποιες θησαυρίζεται μέ συνειδητό τρόπο ή αγιορείτικη πνευματική παραγωγή και αποτυπώνεται ή αθωνική πνευματικότητα.

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον εμφανίζει και μία άλλη παράμετρος αυτής της θριαμβευτικής εισόδου του πνεύματος τής λογιότητας στην αγιορείτικη πραγματικότητα: ή καλλιέργεια και προβολή τής εγκυκλίου παιδείας και τής ανάλογης πνευματικής παραγωγής, όπως μαρτυρείται στά έργα τών κύριων εκπροσώπων τής ήσυχαστικής (Γρηγόριος Παλαμάς, Φιλόθεος Κόκκινος, Μακάριος Μακρής) αλλά και τών άντιησυχαστικής (Πρόχορος Κυδώνης) παράδοσης στό Αγιον Ορος. Τό στοιχείο αυτό συνδέεται άναπόσπα(ττα μέ τό ανάλογο πνευματικό status και παιδευτικό πλαίσιο τών πόλεων άπό τις όποιες προέρχονταν τά πρόσωπα αυτά, καθώς και πολλοί άλλοι βυζαντινοί λόγιοι, «λόγων και σοφίας παντοδαπής καί Μουσών τρόφιμοι», και κυρίως τής Κωνσταντινούπολης και τής Θεσσαλονίκης, τών κέντρων στά όποια καλλιεργήθηκε σέ πολύ υψηλό βαθμό ή εγκύκλιος παίδευσις κατά τους παλαιολόγειους χρόνους».

Οι 37 Ομιλητές μεταξύ των οποίων και Μοναχοί, βιβλιοθηκάριοι των Μονών, παρουσίασαν όψεις της Λογιοσύνης στη μακρά περίοδο ζωής και ιστορίας του Αγίου Όρους και κατά κοινή ομολογία προσκόμισαν εξαιρετικά νέα στοιχεία στις διάφορες πτυχές-ενότητες της Λογιοσύνης.

Την Κυριακή οι Ομιλητές της στρογγυλής Τράπεζας αναφέρθηκαν σε πτυχές της Λογιοσύνης που συνδέονται με την ίδρυση και λειτουργία της Αθωνιάδας Εκκλησιαστικής Ακαδημίας, τον Ελληνικό Διαφωτισμό και τη σχέση του με τα φιλοσοφικά και κοινωνικά ρεύματα της εποχής τον ρόλο των προσωπικοτήτων που κυριάρχησαν στις συζητήσεις της Τράπεζας, την οποία διεύθυνε ο κ. Κρίτων Χρυσοχοΐδης δ/ντης του Ινστιτούτου Ιστορικών Ερευνών του Ε.Ι.Ε., του Πατριάρχου Κυρίλλου Ε’, του Αδαμάντιου Κοραή, του Ευγενίου Βούλγαρη, τις σχέσεις με την θύραθεν Λογιοσύνη. Ο  κ. Κρίτων Χρυσοχοΐδης δ/ντης του Ινστιτούτου Ιστορικών Ερευνών του Ε.Ι.Ε., στην ομιλία του με τίτλο: Η Αθωνική Λογιοσύνη (10ος-19ος αι.). Απόπειρα γιά ένα Ιστορικό διάγραμμα, τόνισε: 

«Η Αγιορείτικη Λογιοσύνη οριοθετείται και αρχήν από την οποιασδήποτε μορφής ή είδους συγγραφική παραγώνι’] των μοναχών τοϋ Αγίου ‘Ορους. Ως Αθωνίτες λόγιοι, στην προκειμένη περίπτωση, πρέπει κατ’ αρχήν να νοηθούν οι μοναχοί ο’ι όποιοι ένκα-ταβίωσαν μόνιμα στον Άθω αναπτύσσοντας σχεδόν κατά κανόνα τή συγγραφική τους δραστηριότητα σέ κάποιο μεγάλο ή μικρότερο μοναστικό ίδρυμα.

Στην Αγιορείτικη Λογιοσύνη δμως πρέπει να συνκαταριθμηθεΐ και πλειάδα μονα-στών οί όποιοι γιά κάποιο μακρό ή και βραχϋτερο διάστημα τοϋ παραγωγικού τους βίου διέμειναν στον Άθω αναπτύσσοντας παράλληλα οιασδήποτε μορφής συγγραφική δραστηριότητα ή τουλάχιστον ή πνευματική τους παραγωγή και ή καθιέρωση τους οφείλεται σέ μέγιστο βαθμό στην έκεΐ παρουσία τους.

Ό κύκλος των Αθωνιτών λογίων διευρύνεται ακόμη περισσότερο έάν συμπεριληφθούν σέ αυτόν και οι αριθμητικά ακόμη περισσότεροι μοναχοί, κάτοχοι εκκλησιαστικής άλλα σχεδόν κατά κανόνα και θύραθεν παιδείας, ο’ι όποιοι δεν έχουν νά επιδείξουν συστηματικό συγγραφικό ή έρανιστικό ή μεταφραστικό έ:ργο, δμως ή πνευματική καλλιέργεια, μόρφωση και ευρυμάθεια ανιχνεύονται σέ ελάσσονες συγγραφές (πχ. επιστολογραφία).

Η Αγιορείτικη λογιοσύνη δεν αποτελεί αυτόνομο πνευματικό φαινόμενο, αλλά:

α) Βρίσκεται (τουλάχιστον στους βυζαντινούς χρόνους, άλλα σέ άλλες περιόδους των μεταβυζαντινών χρόνων) σέ πλήρη αντιστοιχία μέ τόν βαθμό ένγραμματοσύνης τοϋ συνόλου των μοναχών τής Αθωνικής μοναστικής κοινότητας.

β) Η πυκνότητα τής παρουσίας λογίων μοναχών στό Ανιόν Ορος άλλα και τό μέγεθος και τό εύρος τής συγγραφικής παραγωγής τους συμπίπτει ή βαίνει παράλληλα μέ τήν εμφάνιση μεγάλων πνευματικών κινημάτων (π.χ. Ησυχασμος, κίνημα τών Κολλυ-βάόων) ή καί αλλότριων, κοσμικών ιδεολογικών ρευμάτων τά οποία μεταφέρονται ή διαμορφώνονται στην καθ’ ημάς Ανατολή (π.χ. κίνημα τοϋ Νεοελληνικού Διαφωτισμού).

γ) Αναπτύσσεται ακολουθώντας τις ‘ιστορικές τύχες τού ορθόδοξου κόσμου τόν όποιον εκπροσωπεί».

Ο Μητροπολίτης Προύσης Ελπιδοφόρος Λαμπρυνιάδης Άναπλ. Καθηγητής Θεολογικής Σχολής ΑΠΘ,  παρουσίασε το θέμα:

“Ή ιστορία της Λογιότητας στό ΆγιονΌρος ύπό το πρίσμα τών σχέσεων ‘Ορθοδοξίας καΐ Δύσης”.

Ανάμεσα σε άλλα τόνισε:

“Μέ τήν παρούσα εισήγηση επιχειρείται ή παρουσίαση τοΰ φαινομένου της αγιορείτι­κης λογιότητας στή διαχρονία του, σέ άμεση συνάφεια μέ τή διαπλοκή τών σχέσεων της ‘Ορθόδοξης, ελληνόφωνης Ανατολής μέ τή λατινόφωνη Δύση, πριν και μετά τό σχίσμα, άφοϋ διαπιστώνεται δτι διαφορετικά αιτούμενα εξυπηρετεί ή αγιορείτικη λογιότητα στό πλαίσιο αυτό κατά τήν προσχισματική περίοδο, και διαφορετικά κατά τους μετά τό σχί­σμα αιώνες και κυρίως μετά τήν Οθωμανική κατοχή. Στό πλαίσιο αυτό ή παρουσία μο­ναχών και ή ίδρυση μονών άπό κτίτορες προερχόμενους άπό τήν’Ιταλική χερσόνησο, ή­δη άπό τις απαρχές τής κοινοβιακής ιστορίας τοϋ Άγιου Όρους, συνδέεται και μέ τήν ιστορία τής αγιορείτικης λογιότητας. Σέ μία άπό τις τρεις ‘ιταλικές μονές τοϋ Άγιου Όρους, τή μονή τών Άμαλφηνών, θά λειτουργήσει άπό τόν 11° αιώνα ένα μεταφραστικό κέντρο, μέ διασύνδεση μέ τήν πόλη τοϋ Άμαλφι, όπου λειτουργούσε ή τελευταία «λογ-γοβαρδική» μεταφραστική σχολή, και πιθανόν και μέ τήν Κωνσταντινούπολη και ειδι­κώς μέ τή μονή τοϋ Παναγίου, πού σχετίζεται μέ τή βιογράφηση τοΰ όσιου Αθανασίου τοϋ Άθωνίτου.

Ένας άλλος σημαντικός σταθμός υπήρξε λίγους αιώνες αργότερα τό ενδιαφέρον προς τή λατινική θεολογική παράδοση, δπως αυτή εκφράστηκε μέσα άπό τή θριαμβευ­τική εμφάνιση τοϋ Θωμισμοΰ στό Άγιον Όρος μέ έναν έκ τών σημαντικότερων εισηγη­τών του στό Βυζάντιο, τόν Άαυριώτη μοναχό Πρόχορο Κυδώνη, συνδεδεμένο μέ τήν άντιησυχαστική θεολογική παράδοση και γι’ αυτό καταδικασμένο αργότερα άπό τή Σύ­νοδο τοϋ 1368.

Στό ϊδιο πλαίσιο εμφανίζει εξαιρετικό ενδιαφέρον ή διερεύνηση τής παρουσίας εκδό­σεων μέ λατίνους πατέρες και συγραφεΐς στις αγιορείτικες Βιβλιοθήκες και συνακόλου­θα ή λατινομάθεια Αγιορειτών λογίων άπό τήν παλαιολόγεια περίοδο, μέ προεξάρχοντα τόν Πρόχορο Κυδώνη, και εντεύθεν. Ή ελλιπής εικόνα πού έχουμε ακόμη και σήμερα γιά τό πρώτο ζήτημα, άφοϋ δέν έχουν δημοσιευθεί συστηματικές καταγραφές τών λατι­νικών παλαιτύπων τοϋ Άγιου Όρους, δέν επιτρέπει τήν εξαγωγή ασφαλών συμπερα­σμάτων. Ή εικόνα μας φωτίζεται κυρίως άπό τή δωρεά τών λατινικών βιβλίων τοϋ λο­γίου επισκόπου Κυθήρων Μαξίμου Μαργουνίου στή Βιβλιοθήκη τής μονής’Ιβήρων, ό­που μεταξύ άλλων εντοπίζονται οι πρώτες έντυπες εκδόσεις τών έργων τών μεγάλων Πατέρων τής Δύσεως Αμβροσίου και Αυγουστίνου, άλλα και τών Θωμιστικών συγ­γραμμάτων.’Εξίσου ισχνή εΐναι ή εικόνα πού έχουμε γιά τή λατινομάθεια τών Αγιορει­τών λογίων, μέ εξαίρεση ϊσως δύο επιφανείς διδασκάλους, τόν όσιο’Ιερόθεοτόν’Ιβηρίτη, ό αγιορείτης βιογράφος τοϋ όποιου κρίνει απαραίτητη και τήν εκμάθηση τής λατινικής γλώσσας, και τόν πολύ Ευγένιο Βούλγαρι.

Τό τελευταίο κρίσιμο σημείο στις σχέσεις της ‘Ορθοδοξίας μέ τή δυτική Χριστιανο­σύνη μέσω της αγιορείτικης λογιότητας εντοπίζεται κατά τήν περίοδο της Τουρκοκρα­τίας στην απόπειρα ιδρύσεως σχολείου στίς Καρυές -όπως και δυτικής μονήςστό Άγιον “Ορος – άπό τούςΊησουΐτες μισσιοναρίουςκατά τόν 17ο αιώνα, στο πλαίσιο τής ρωμαιο­καθολικής προπαγάνδας, άλλα και στην παρουσία σημαντικών αγιορειτών λογίων, ό­πως ό Μάξιμος ό Γραικός και ό’Ιερόθεος Ίβηρίτης, στην’Ιταλία, καθώς και αγιορειτών μοναχών μεταξύ τών μαθητών τοΰΕλληνικοϋ Κολλεγίου τής Ρώμης”.

Την εκδήλωση έκλεισαν ο Πρόεδρος της Επιστημονικής Επιτροπής κ. Συμεών Πασχαλίδης που συνόψισε τα πορίσματα του Συνεδρίου και ο Δ/νων της Αγιορειτικής Εστίας κ. Δημήτριος Σαλπιστής, που ευχαρίστησε τους συντελεστές της οργάνωσης του Συνεδρίου, τους ομιλητές και το κοινό που με μεγάλη προσέλευση και πολύ ενδιαφέρον, παρακολούθησε τις εργασίες και τους προσκάλεσε στο ραντεβού του 2014 στις εκδηλώσεις του 9ου Διεθνούς Συνεδρίου.

Έκθεση 

O Ευγένιος Βούλγαρης, φωτισμένος Σχολάρχης της Αθωνιάδας του 18ου αιώνα, ο σπουδαίος θεολόγος και καλλιγράφος Ιβηρίτης μοναχός Παχώμιος Ρουσάνος με τα σχολιασμένα δράματα των αρχαίων κλασικών συγγραφέων, ο Θεοφάνης Ελεαβούλκος με τον Ωκεανό του, πρόδρομος των Ευρωπαίων Εγκυκλοπαιδιστών, η παρουσίαση των εκπληκτικών βιβλιοθηκών των μοναστηριών του Αγίου Όρους, που αποτελούν την μεγαλύτερη “δεξαμενή” ελληνικών χειρογράφων στον κόσμο, η περιπετειώδης ιστορία της ίδρυσης (1753) και των περιόδων λειτουργίας της Αθωνιάδος Εκκλησιαστικής Ακαδημίας, τα αγιορείτικα τυπογραφεία και βιβλιοδετεία, και τέλος μοναδικά παλαίτυπα και σπάνιες εκδόσεις από την συλλογή της Κεντρικής Βιβλιοθήκης του ΑΠΘ, είναι αντιπροσωπευτικά σημεία από τις ενότητες της Έκθεσης “Λόγιοι και Λογιοσύνη στο Άγιον Όρος” που συνοδεύει το αντίστοιχο Η’ Διεθνές Συνέδριο της Αγιορειτικής Εστίας. Εκτεταμένα λήμματα που συνοδεύουν το εικαστικό υλικό συμπληρώνουν την ενημέρωση του επισκέπτη, και αναδεικνύουν σε όλη του την έκταση την εντυπωσιακή παρουσία Λογίων στην μακρά διάρκεια των 10 αιώνων ζωής της Μοναστικής Πολιτείας.

Ταυτόχρονα αποκαλύπτουν ένα εντυπωσιακό φάσμα προσωπικοτήτων, απόψεων, έργων, προσφοράς ιδίως στον φωτισμό του Γένους από πρόσωπα που έχουν εγγραφεί στο πάνθεον των πρωταγωνιστών του Ελληνικού Διαφωτισμού.

Επιμελητές Έκθεσης Φαίδων Χατζηαντωνίου, Αρχιτέκτων-Αναστηλωτής | Αναστάσιος Ντούρος, Προϊστάμενος Διοικητικών & Οικονομικών Υπηρεσιών Αγιορετικής Εστίας