Πολιτισμικά «πρότυπα» πριν και μετά τη βιομηχανική επανάσταση

Γράφει η Αμαλία Κ. Ηλιάδη, φιλόλογος-ιστορικός.

Οι νέες δομές καταμερισμού εξουσίας, οι οποίες απορρέουν από τη δύναμη των Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας, διαμορφώνουν τα «πρότυπα» – τα καλούπια – με τα οποία παράγονται και αναπαράγονται οι μορφές της κοινωνίας, πολιτικές, οικονομικές και πολιτιστικές.

Την εξέλιξη του Πολιτισμού την διερευνούμε μέσα από τα έργα τέχνης, τα οποία εμπεριέχουν ουσιαστικές πληροφορίες για το πολιτισμικό επίπεδο της κοινωνίας που τα παρήγαγε. Πληροφορίες για την τεχνική, τεχνολογική, επιστημονική συγκρότηση της κοινωνίας μαζί με πολλές άλλες πληροφορίες που αφορούν σε ήθη, έθιμα και κοινωνικές συμπεριφορές.

Με μια πρόχειρη ανασκόπηση του περάσματος από τον 20^ο στον 21^ο αιώνα, παρατηρούμε πως η πολιτιστική ευφορία των τεχνών, η οποία είχε τραφεί από τα μεγάλα οράματα και τις προσδοκίες της βιομηχανικής επανάστασης, άρχισε να αμφισβητείται τις τελευταίες δεκαετίες, όταν βγήκαν στην επιφάνεια οι επιπτώσεις της «προόδου», που διατάραξαν τις ισορροπίες στα οικοσυστήματα από τα οποία εξαρτάται η επιβίωση της ανθρωπότητας επάνω στον πλανήτη Γη. Η αμφισβήτηση αυτή έφερε στο προσκήνιο την ανάγκη για μια νέα αντιμετώπιση των προβλημάτων της κοινωνίας, με αναζήτηση άλλων «προτύπων» ιδεολογίας και πολιτικής.

Στο ξεκίνημα του 21^ου αιώνα,  τα προβλήματα που ανέκυψαν από την παγκοσμιοποίηση προκαλούν βαθιές ζυμώσεις γύρω από τα ζητήματα ποιότητας της ζωής, ανοίγοντας νέες προοπτικές στην έρευνα. Η μεγάλη πρόκληση που προβάλλεται στον ορίζοντα του 21^ου Αιώνα αφορά στο νόημα του Πολιτισμού. Όμως  για ποιόν πολιτισμό μιλάμε; Πολιτισμό στην επιφάνεια της εφήμερης καταναλωτικής επικοινωνίας; Ή Πολιτισμό σε βάθος, που ρυθμίζει τις δομές της κοινωνίας για βιώσιμη ανάπτυξη και ισόρροπη εξέλιξη;

Στις ρίζες της λέξης Πολιτισμός υπάρχει η «πόλη» ως βιότοπος όπου οι «πολίτες», ως ζωντανοί οργανισμοί διαβιούν και δημιουργούν. Είναι γνωστό πως η βιομηχανική επανάσταση επέφερε ριζικές αλλαγές στη δομή της πόλης σε σχέση με τη φύση, αλλά και στη λειτουργία του πολίτη μέσα σε αυτή. Άλλαξαν τα συστήματα παραγωγής και διακίνησης προϊόντων και πληροφοριών, αλλάζοντας τις σχέσεις ανάμεσα στις ποιότητες και στις ποσότητες.

Μετά τη βιομηχανική επανάσταση, το νόημα του πολιτισμού καθορίζεται από τις κυρίαρχες ιδέες της εποχής, όπως «πρόοδος», «εξέλιξη», «ταχύτητα», οι οποίες αφορούν στην παραγωγή, στην κίνηση και διακίνηση προϊόντων, ανθρώπων και πληροφοριών. Ιδέες που χάραξαν την πορεία της ανθρωπότητας, πρώτα στις σιδηροτροχιές, στα γρανάζια και στους ιμάντες της βιομηχανικής παραγωγής, με επιτάχυνση των ρυθμών ζωής, με την ανάπτυξη των συγκοινωνιών, οι οποίες μετά απογειώθηκαν στους αιθέρες της μεταβιομηχανικής εποχής, μέχρι τα δίκτυα της ψηφιακής πλανητικής επικοινωνίας… Ιδέες που άλλαξαν τις ποιότητες του χώρου και του χρόνου, όπου προβάλλονται τα οράματα των ατόμων και των κοινωνιών για «ελευθερία», «ευτυχία», «επιτυχία». Οράματα που τροφοδότησαν τις τέχνες μέχρι το τέλος του 20^ου αιώνα.

Οι ρωγμές που διαπιστώνουμε στο οικοσύστημα από την ασυλλόγιστη «εξέλιξη» της ανθρωπότητας, με τη σπατάλη ή την καταστροφή των ζωτικών πηγών ενέργειας, μπορεί να αποτελέσουν αφετηρία για τη αναζήτηση του νοήματος του Πολιτισμού στον 21^ο αιώνα, από όπου απορρέει  ο ρόλος της Τέχνης και τα πολιτισμικά πρότυπα που κάθε κοινωνία δημιουργεί, προωθεί και καταναλώνει. Βασικός παράγοντας όμως στη δημιουργία των μορφών και δρόμων πολιτισμού είναι η επικοινωνία των ανθρώπων. Όμως για ποια  επικοινωνία μιλάμε; Επικοινωνία μόνο από τα οπτικοακουστικά ΜΕΣΑ ή Επικοινωνία και ΜΕΣΑ από τις υλικές δομές και μορφές, φυσικές και τεχνητές;

Βέβαια,  αυτό που εννοούμε ως «επικοινωνία» στην εποχή μας, σαν «πολιτισμένοι άνθρωποι», περιορίζεται στους οπτικοακουστικούς κώδικες των Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας (Μ. Μ. Ε.) οι οποίοι διακινούν πληροφορίες. Πληροφορίες σε ασύλληπτες ποσότητες με συνεχώς αυξανόμενες ταχύτητες. Πληροφορίες οι οποίες προβάλλονται σε επίπεδες «οθόνες» τυπογραφικές ή ηλεκτρονικές. Γιατί όσο επεκτείνεται η κυριαρχία της εικόνας στις εφήμερες και επίκαιρες επιφάνειες της κοινωνίας τόσο συρρικνώνεται και φτωχαίνει το βάθος πεδίου της Επικοινωνίας. Όλα γίνονται πιο ρηχά, πιο εύκολα, πιο αναλώσιμα, πιο εφήμερα…

Προς το τέλος του 20^ου αιώνα, οι διαπιστώσεις από τις αρνητικές επιπτώσεις στα οικοσυστήματα άρχισαν να ενεργοποιούν ποιοτικές αλλαγές για την αντιμετώπιση του φυσικού περιβάλλοντος. Σήμερα γνωρίζουμε πόσο σημαντικός είναι ο έλεγχος των βιομηχανικών και τεχνολογικών συστημάτων παραγωγής και αναπαραγωγής, καθώς τα προϊόντα και τα υποπροϊόντα τους καθορίζουν την ποιότητα ζωής, από την μικρή κλίμακα του τοπικού περιβάλλοντος μέχρι την πλανητική κλίμακα που ρυθμίζει την επιβίωση της ανθρωπότητας επάνω στη Γη.

Μετά τη Βιομηχανική Επανάσταση, η εξέλιξη των προτύπων της «Αισθητικής» ακολούθησε την πορεία των προτύπων του Πολιτισμού, όπου η ιδέα της «ελευθερίας» του ατόμου σε σχέση με τη συντεταγμένη κοινωνία υπήρξε καθοριστική στη διαμόρφωση των καλλιτεχνικών ρευμάτων. «Ελευθερία», που ανέκυψε πρώτα από τις δυνατότητες που επέφεραν οι μηχανές στην επιτάχυνση του χρόνου της παραγωγής αντικειμένων και της λειτουργίας των υπηρεσιών, η οποία πήρε συγκεκριμένη μορφή με το αίτημα για «ελεύθερο χρόνο» σε σχέση με το χρόνο εργασίας. Αίτημα που μετεξελίχθηκε σταδιακά σε «ελευθερία» απέναντι στις διάφορες μορφές εξουσίας.

Παράλληλα,  οι δυνατότητες των μηχανών άλλαξαν τον τρόπο παραγωγής και αναπαραγωγής των έργων διάφορων τεχνών. Ιδιαίτερα με την εφεύρεση και την εξέλιξη της φωτογραφίας, των τυπογραφικών τεχνών και των άλλων μέσων και τρόπων μηχανικής αναπαραγωγής άλλαξαν και οι τέχνες της απεικόνισης.  Η κοινή- κοινωνική «γλώσσα» της κάθε τέχνης διασπάται σε «αυτόνομες ατομικές εκφράσεις» μέσα στον ευρύτερο πολιτιστικό κατακερματισμό της «ελευθερίας έκφρασης». Αυτή η διάσπαση των «κοινών» κωδίκων σε «ελεύθερες» αποκλίνουσες υποκειμενικές τάσεις καθορίζει, κατά τη γνώμη της γράφουσας  τη δομική διαφορά στη λειτουργία των τεχνών πριν και μετά τη βιομηχανική επανάσταση.

Αυτή η ριζική πολιτισμική αλλαγή των μέσων και τρόπων επικοινωνίας διαμορφώνει τις κοινωνίες των ανθρώπων επάνω στον πλανήτη μας σύμφωνα με το νέο «πρότυπο» της παγκοσμιοποίησης. Πρότυπο το οποίο μεταλλάσει τις βασικές σχέσεις που συντάσσουν κάθε κοινωνία στο χώρο και στο χρόνο: Οι σχέσεις ανάμεσα σε ατομικό – κοινωνικό, σε ιδιωτικό – δημόσιο και σε τοπικό – παγκόσμιο δεν είναι πλέον σαφείς.