Η εμφάνιση των «κρυπτονομισμάτων» όπως το bitcoin, καθώς και η προοπτική των εναλλακτικών τρόπων πληρωμής, δημιουργούν νέες και ανατρεπτικές συνθήκες κυκλοφορίας χρήματος –με πολλά υπέρ αλλά και ουκ ολίγα κατά
του Αθαν. Χ. Παπανδρόπουλου
Μήπως άρχισε μια νέα επανάσταση στις χρηματικές συναλλαγές των ανθρώπων; Οδεύει προς πλήρη ανατροπή αυτή η ίδια η έννοια του χρήματος και, ως εκ τούτου, ο τρόπος κυκλοφορίας του; Αναδύεται στις αγορές το αποκαλούμενο «ιδιωτικό χρήμα»; Μπορούμε να συνεχίσουμε επί μακρόν τα ερωτήματα αυτά, κάνοντας πιο δύσκολες και τις απαντήσεις.
Το γεγονός, όμως, στην αφετηρία του είναι ένα, αλλά πολυσύνθετο. Πρόκειται για την είσοδο των αποκαλούμενων «κρυπτονομισμάτων» στα συναλλακτικά ήθη και έθιμα –με ό,τι αυτό συνεπάγεται και για τις συναλλακτικές συνήθειες. Τα δε «κρυπτονομίσματα» είναι κωδικοποιημένα ψηφιακά νομίσματα που χρησιμοποιούνται για την άμεση, ανέπαφη συναλλαγή μεταξύ ομοτίμων χρηστών, παρακάμπτοντας οποιοδήποτε ενδιάμεσο μέρος (κράτος, τράπεζα, αρχές). Συνεπώς, οι συναλλαγές σε «κρυπτονομίσματα» στηρίζονται σε ένα αποκεντρωμένο παγκόσμιο δίκτυο χρηστών peer-to-peer (P2P), το οποίο καθορίζει την αξία του νομίσματος βάσει προσφοράς και ζήτησης. Με πολύ απλά λόγια, θα λέγαμε ότι το bitcoin αποτελεί μία «συμφωνία» μεταξύ των χρηστών του να χρησιμοποιήσουν 21 εκατομμύρια ειδικά νομίσματα (bitcoins) ως χρήματα στις συναλλαγές τους.
Τα ειδικά αυτά νομίσματα έχουν τα εξής χαρακτηριστικά: *Έχουν συγκεκριμένο αριθμό (21 εκατομμύρια) που δεν θα αυξηθεί· *Είναι αδύνατον να παραχαραχτούν/πλαστογραφηθούν· *Μπορούν να υποδιαιρεθούν σε πολύ μικρότερα νομίσματα· *Μπορούν να μεταφερθούν άμεσα σε μεγάλες αποστάσεις, μέσω δικτύων όπως το Ίντερνετ, απευθείας από χρήστη σε χρήστη. Όλα αυτά λειτουργούν κάνοντας χρήση κρυπτογράφησης, και μάλιστα πολύ υψηλότερης σε σχέση με αυτήν που χρησιμοποιούν οι τράπεζες. Επειδή δε αυτά τα ειδικά νομίσματα, τα bitcoins, αποκτούν αξία από την θέληση των ανθρώπων να τα χρησιμοποιήσουν, δεν είναι απαραίτητο να υποστηρίζονται από κάποιον για να γίνουν επιτυχημένα.
Σημειώνουμε επίσης ότι η χρήση του σχετικού λογισμικού ανοικτού κώδικα (open source tutorial) που είναι το bitcoin, είναι δωρεάν και διαθέσιμη σε όλες τις χώρες του κόσμου εφόσον υπάρχει σύνδεση στο Ίντερνετ. Η βασική λειτουργία του λογισμικού έγκειται στην εκτέλεση συναλλαγών bitcoins και την αναμετάδοση πληροφοριών ανάμεσα σε κόμβους και την επιβεβαίωση της εγκυρότητάς τους για το υπόλοιπο δίκτυο. Καθώς το λογισμικό είναι ανοικτού κώδικα, δύνανται να υπάρχουν πάρα πολύ διαφορετικές εκδόσεις και εκδοχές του,. Στην ουσία, ο καθένας θα μπορούσε με τις κατάλληλες ικανότητες να δημιουργήσει ένα αντίστοιχο δίκτυο, αντιγράφοντας σε μεγάλο βαθμό το λογισμικό του bitcoin προσθέτοντας ή διαφοροποιώντας με ό,τι κανόνες επιθυμεί. Κατά αυτήν την έννοια, τα συστατικά στοιχεία του λογισμικού έχουν δημιουργηθεί συναινετικά από προγραμματιστές, ενσωματώνοντας καινοτομίες διαθέσιμες από άλλα λογισμικά ανοικτού κώδικα αλλά και νέα στοιχεία που δεν είχαν εμφανιστεί πριν.
Η ισχύς του δικτύου εξασφαλίζεται από την αποδοχή του από τους χρήστες. Το δίκτυο το οποίο αποτελούν οι χρήστες του bitcoin αποτελείται από χρήστες της ίδιας εκδοχής του λογισμικού. Αλλαγές στον κώδικα προτείνονται στην κοινότητα των χρηστών, αλλά η συναίνεσή της και η αποδοχή τους είναι που δημιουργεί το δίκτυο.
Όπως υποστηρίζει ο οικονομολόγος και ειδικός σε χρηματοπιστωτικά θέματα κ. Κώστας Χρήστου, το πρώτο ανοιχτό λογισμικό παραγωγής «κρυπτονομίσματος» δημιουργήθηκε το 2009 από κάποιον (ή κάποιους) υπό το ψευδώνυμο Satoshi Nakamoto και ονομάστηκε Bitcoin. Όταν γράφεται με κεφαλαίο γράμμα, όπως εδώ, αναφέρεται στο λογισμικό και στο δίκτυο Ρ2Ρ που χρησιμοποιείται για να παράγει και να διακινεί χρήμα μέσω κρυπτογραφίας. Αντίθετα, τα bitcoins αναφέρονται στα ίδια τα νομίσματα που χρησιμοποιούνται για να επεξεργάζονται πληροφορίες από το λογισμικό. Τα νομίσματα παράγονται μέσω μιας διαδικασίας που αποκαλείται mining (εξόρυξη) και στην οποία οι συμμετέχοντες πιστοποιούν και καταγράφουν τις συναλλαγές με αντάλλαγμα προμήθειες συναλλαγών ή και καινούργια bitcoins.
Η επιτυχία του bitcoin είναι αδιαμφισβήτητη και ως εκ τούτου έχει ακολουθήσει μία σειρά κρυπτονομισμάτων, με κυριότερα τα litecoins και τα peercoins. Τον τελευταία χρόνο ο συναλλακτικός όγκος των bitcoins έχει αυξηθεί, από 150 εκατ. δολλάρια σε 1 δισεκατ. δολλάρια. Επιφανειακά, το ποσό αυτό αποτελεί ένα απειροελάχιστο ποσοστό στην παγκόσμια οικονομία. Βαθύτερα όμως φανερώνει μία τάση η οποία, σε συνδυασμό με την ανάπτυξη νέων τεχνολογιών και εναλλακτικών τρόπων πληρωμής, δύναται να ανταγωνιστεί το υπάρχον τραπεζικό σύστημα. Έτσι, μόνον το 2013, δημιουργήθηκαν ακόμη τρία «κρυπτονομίσματα» (ripple, dogecoin, primecoin). Μάλιστα, αυτή την στιγμή ομάδα ερευνητών του πανεπιστημίου John Hopkins προσπαθεί να φτιάξει ένα μοναδικό ψηφιακό νόμισμα, ονόματι zerocoin, που θα παρέχει την ίδια ανωνυμία με το χάρτινο χρήμα.
Σε μεγάλο βαθμό, οι υποστηρικτές και οι πολέμιοι των ψηφιακών νομισμάτων αντανακλούν παραδοσιακές οικονομικές θεωρίες. Οι υποστηρικτές βλέπουν στο bitcoin ένα ανεκτίμητο εργαλείο στην παράκαμψη κεντρικών και εμπορικών τραπεζών που επιβάλλουν μονοπωλιακά συμφέροντα. Στο bitcoin οι αποφάσεις λαμβάνονται από μία διευρυμένη διαδικτυακή κοινότητα σε πραγματικό χρόνο και χωρίς την μεσολάβηση μεσαζόντων. Έτσι, μειώνεται δραματικά το κόστος συναλλαγών και επιτυγχάνεται σε μεγάλο βαθμό η ανωνυμία.
Τα bitcoins μπορούν να αποθηκευτούν σε εύχρηστα ηλεκτρονικά πορτοφόλια, σε έτερα μέσα ηλεκτρονικής αποθήκευσης ή ακόμα και να αποκτήσουν φυσική μορφή (hardware wallets) μέσω μετάλλου, χαρτιού ή και πλαστικού. Η νομισματική σταθερότητα ενισχύεται από την περιορισμένη διάθεση του bitcoin, η οποία στηρίζεται σε αυστηρό χρονοδιάγραμμα. Αυτή την στιγμή δημιουργούνται περίπου 25 bitcoins ανά 10 λεπτά, ενώ το 2140 το bitcoin θα φτάσει τα 21 εκατομμύρια μονάδες. Τέλος, η υποδιαιρεσιμότητα φτάνει τα 8 δεκαδικά ψηφία (0,00000001), επιτρέποντας συναλλαγές που είναι αδύνατες με συμβατικά νομίσματα.
Αντιθέτως, οι πολέμιοι των «κρυπτονομισμάτων» θεωρούν ότι η απουσία ουσιαστικού κεντρικού ελέγχου μπορεί να οδηγήσει σε χάος και ανελέητη κερδοσκοπία. Επίσης, ένα ηλεκτρονικό νόμισμα είναι ευάλωτο σε κακόβουλες ενέργειες, όπως έχουν δείξει και οι περιπτώσεις επιτυχών επιθέσεων τόσο σε μεμονωμένους χρήστες όσο και σε εταιρείες διαπραγμάτευσης του bitcoin, που οδηγήθηκαν στην χρεοκοπία (MyBitcoin, Bitcoinica, Instawallet). Πρόσφατα, μία κινέζικη πλατφόρμα ανταλλαγής bitcoins ονόματι GBL και με έδρα το Χονγκ Κονγκ έκλεισε μετά από 5 μήνες, υπεξαιρώντας 4,5 εκατ. δολλάρια από τους πελάτες της. Στις ΗΠΑ, η σύλληψη του Τσάρλι Σριτ, επικεφαλής του Bitcoin Foundation, πυροδότησε ζωηρές αντιπαραθέσεις για τον ρόλο των κρυπτογραφημένων νομισμάτων –τα οποία, ωστόσο, η Ουάσινγκτον έχει συμπεριλάβει στον ορισμό του «χρήματος».
Αυτό σημαίνει ότι το ψηφιακό χρήμα έχει πλέον νόμιμο χαρακτήρα και άρα θα φέρνει ανατροπές, όχι βέβαια χωρίς κινδύνους. Διότι, ενώ οι συναλλαγές με bitcoins είναι αμετάκλητες, δεν απαλλάσσονται από τον κίνδυνο της ηλεκτρονικής παραχάραξης. Πρέπει έτσι ενδεικτικά να αναφερθεί ότι το μεγαλύτερο ανταλλακτήριο bitcoins στον κόσμο, που έχει έδρα την Ιαπωνία και ονομάζεται Mt.Gox, μαστίζεται από κενά ασφαλείας και προβλήματα συναλλαγών που έχουν οδηγήσει σε μεγάλες καθυστερήσεις και απώλειες χρημάτων. Άλλωστε, αν κάποιος χάσει την πιστωτική του κάρτα μπορεί να την ακυρώσει και να την αντικαταστήσει με άλλην. Στην περίπτωση του bitcoin κάτι τέτοιο είναι αδύνατον. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του Βρεταννού J.Howells που έχασε 7,5 εκατ. δολλάρια σε bitcoins όταν πέταξε κατά λάθος τον σκληρό δίσκο που τα περιείχε. Γι αυτό και η Ευρωπαϊκή Αρχή Τραπεζών (ΕΒΑ) προειδοποιεί ότι τα ψηφιακά νομίσματα στερούνται ουσιαστικών μέτρων προστασίας του καταναλωτή.
Επιπλέον, το μεγαλύτερο ποσοστό (50%-90%) των χρηστών του Bitcoin εκτιμάται ότι είναι κερδοσκόποι, καθιστώντας έτσι το «νόμισμα» επισφαλές για εταιρικές συναλλαγές. Είναι χαρακτηριστικό ότι τρεις ημέρες μετά το ιστορικό υψηλό των 1.237,9 δολλαρίων (4/12/2013), το bitcoin κατακρημνίσθηκε στα 697 δολλάρια, έπειτα από την απαγόρευση επίσημων συναλλαγών από την κινεζική κυβέρνηση. Την ίδια στιγμή που οι διακυμάνσεις του bitcoin λυγίζουν κάθε οικονομική λογική, οι οπαδοί του υποστηρίζουν ότι η αποκεντρωμένη φύση του και η διαφάνεια συναλλαγών αποτρέπουν την κερδοσκοπία.
Όμως, το χειρότερο όλων είναι η σύνδεση του «νομίσματος» με το οργανωμένο έγκλημα. Η ανωνυμία του bitcoin το κάνει ιδανικό όχημα συναλλαγής του λεγόμενου darknet (παράνομο εμπόριο όπλων, ναρκωτικών, λευκής σαρκός, παιδικής πορνογραφίας, κλπ).
Κατά τον κ. Κ. Χρήστου, σε κάθε περίπτωση το νομικό καθεστώς των ψηφιακών νομισμάτων είναι ασαφές. Φυσικά, υπάρχουν κράτη όπως η Αυστραλία, ο Καναδάς, η Φινλανδία που επιτρέπουν την συναλλαγή και την φορολογία τους, ενώ ο πρωθυπουργός του Βελγίου δήλωσε ότι δεν βλέπει κανένα πρόβλημα με το νόμισμα, το ίδιο και η κεντρική τράπεζα. Παρά τις προειδοποιήσεις της Bundesbank, η Γερμανία, αντιγράφοντας το νομοθετικό πλαίσιο της Σιγκαπούρης, αναγνωρίζει το bitcoin ως ιδιωτικό νόμισμα. Η Βρεταννία, αρχικώς προσανατολιζόταν στο να φορολογήσει τα bitcoins με ΦΠΑ σαν να πρόκειται για κουπόνια, ενώ πλέον διαφαίνεται ότι θα ακολουθήσει και αυτή τον δρόμο της Σιγκαπούρης. Εντύπωση προκαλεί και η στάση της Νορβηγίας, που τα αντιμετωπίζει ως περιουσιακά στοιχεία και τα φορολογεί αντίστοιχα.
Εντυπωσιακό είναι και το γεγονός ότι στην Κύπρο, υπό την πίεση και πρωτοβουλία του τ.διευθυντή του Ιδρύματος Φουλμπράϊτ Δανιήλ Χατζητοφή, και παρά τις αντιδράσεις της κεντρικής τράπεζας, το πανεπιστήμιο της Λευκωσίας έγινε το πρώτο ίδρυμα παγκοσμίως που αποδέχεται bitcoins (ελέω και της κυπριακής έδρας της Neo&Bee, μίας εκ των μεγαλυτέρων εταιρειών ανάπτυξης του bitcoin). Αντιθέτως, η Ισλανδία, λόγω των περιορισμών διακίνησης κεφαλαίων, κατατάσσει την αγορά και διακίνηση των bitcoins ως εκροή κεφαλαίου. Η άλλη χώρα που απαγορεύει το νόμισμα είναι η Ταϊλάνδη, ενώ ακόμη και στην Κίνα η συναλλαγή bitcoins μεταξύ ιδιωτών επιτρέπεται. Μάλιστα, σε χώρες όπως η Αργεντινή, το bitcoin θεωρείται μία ασφαλής εναλλακτική έναντι του τοπικού νομίσματος.
Σε κάθε περίπτωση, το Διεθνές Χρηματοπιστωτικό Ινστιτούτο (IIF) έχει επισημάνει τον κίνδυνο παράκαμψης των τραπεζών στην διαδικασία χρηματοπιστωτικών συναλλαγών. Αυτό επικεντρώνεται κυρίως στην κατακόρυφη άνοδο των ανέπαφων συναλλαγών μέσω Διαδικτύου με ελάχιστες ή μηδενικές προμήθειες για τον τελικό αποδέκτη των υπηρεσιών. Επομένως, ο διαμεσολαβητικός ρόλος των τραπεζών στην διανομή του χρήματος ολοένα και μειώνεται. Ήδη, το Paypal θεωρείται για πολλούς ο πλέον αξιόπιστος τρόπος πληρωμής, ενώ το Amazon Payments έχει κάνει δυναμικό ξεκίνημα με «προίκα» τους 215 εκατομμύρια ενεργούς λογαριασμούς του.
Εικάζεται επίσης –και όχι αβάσιμα– ότι αργά ή γρήγορα οι κυβερνήσεις θα κατασκευάσουν τα δικά τους ηλεκτρονικά νομίσματα με την αγαστή συνεργασία κολοσσών της πληροφορικής και της τραπεζικής. Βέβαια, ο κυρίαρχος ρόλος ανήκει στο «mobile payment», που μεσοπρόθεσμα θα κυριαρχήσει παντού, οδηγώντας συνδυαστικά στην δημιουργία διεθνώς αποδεκτών ηλεκτρονικών νομισματικών μονάδων. Στο μεσοδιάστημα, τα διάφορα «κρυπτονομίσματα» θα έχουν εμπλουτίσει τους τρόπους ξεπλύματος μαύρου χρήματος, γεμίζοντας παράλληλα τις τσέπες επίδοξων κερδοσκόπων και φοροφυγάδων.
Είναι σαφές από αυτά που προηγούνται ότι τα «κρυπτονομίσματα», αν και ψηφιακά, δεν παύουν να έχουν δύο όψεις –επιβεβαιώνοντας, βέβαια, και τις περί καλού και κακού θεωρίες.
