Μιλάει αποκλειστικά στην ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΝΩΜΗ ο κ. Χριστόφορος Χαραλαμπάκης ομότιμος καθηγητής Γλωσσολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών

Συνέντευξη στον Αποστόλη Ζώη

“Εκατομμύρια άνθρωποι δεν μπορούν να φροντίσουν τους εαυτούς τους, ζουν στα όρια της φτώχειας και την ανασφάλεια, μειώνεται εφιαλτικά η αυτοεικόνα τους και θα κοιτάξουν τη γλώσσα;”. Αυτά ανάμεσα σε άλλα τονίζει σε αποκλειστική συνέντευξη στην ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΝΩΜΗ ο κ. Χριστόφορος Χαραλαμπάκης ομότιμος καθηγητής Γλωσσολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών. Ο Χριστόφορος Χαραλαμπάκης είναι επίσης, Επίτιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Βουκουρεστίου και Επίτιμος διδάκτορας του Τμήματος Ελληνικής Φιλολογίας του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης. Έχει εκλεγεί ισόβιο μέλος του Ριζαρείου Ιδρύματος. Οι μελέτες του για την ελληνική γλώσσα στη διαχρονική της πορεία υπερβαίνουν τις 300. Σε περισσότερα από 60 δημοσιεύματα μελετά ποικίλα προβλήματα των νεοελληνικών διαλέκτων και ιδιωμάτων. Το 2015 η Εταιρεία Συγγραφέων του απένειμε το Bραβείο Πολιτισμού «Δαίδαλος» με αφορμή την έκδοση του Χρηστικού Λεξικού της Νεοελληνικής Γλώσσας. Την ίδια χρονιά η Ιερά Επαρχιακή Σύνοδος της Εκκλησίας Κρήτης (Οικουμενικό Πατριαρχείο) του απένειμε το παράσημο του Τιμίου Σταυρού των Αποστόλων Παύλου και Τίτου. Το 2018 ο Πάπας και Πατριάρχης Αλεξανδρείας και Πάσης Αφρικής Θεόδωρος ο Β΄ του απένειμε το οφίκιο του Άρχοντος Διδασκάλου του Γένους.

Η συνέντευξη

 -Η πανδημία του Covid-19 άλλαξε τη ζωή μας. Πολλά ακούγονται και γράφονται τελευταία για τους αδόκιμους νεολογισμούς και τις αγγλικές λέξεις που σχετίζονται με τον κορονοϊό και παραμένουν αμετάφραστες στη γλώσσα μας. Ποια είναι η γνώμη σας;

“Όλες οι πανδημίες επηρεάζουν την ατομική και συλλογική ζωή σε διεθνές επίπεδο. Οι άνθρωποι αλλάζουν άρδην συμπεριφορά, αναθεωρούν τις απόψεις τους, τονίζουν την αξία της υγείας, αναγνωρίζουν την προσφορά των γιατρών και όσων εμπλέκονται στο σύστημα υγείας, παραδέχονται τη ματαιότητα του πλούτου και των υλικών αγαθών, επισημαίνουν τη σπουδαιότητα της αλληλεγγύης και της ανθρωπιάς, αρχίζουν να εκτιμούν πράγματα που τα θεωρούσαν αυτονόητα. Όταν παρέλθει ο κίνδυνος και αρχίσει η επάνοδος στην κανονικότητα, η ζωή γίνεται ξανά αμείλικτη. Οι παλιές συνήθειες επανεμφανίζονται σαν να μη συνέβη τίποτα.

Η συζήτηση για την «εισβολή» αγγλισμών στη γλώσσα μας, οι οποίοι «αλλοιώνουν» δήθεν το χαρακτήρα της, φέρνει στην επιφάνεια τα κινδυνολογικά αντανακλαστικά ανθρώπων που δεν διαθέτουν την απαραίτητη νηφαλιότητα να δουν κατάματα την πραγματικότητα. Γίνεται αναφορά στην «ακηδία» των Νεοελλήνων για τη γλώσσα τους, λέξη του απαιτητικού λεξιλογίου που πρέπει να αποφεύγεται ιδιαίτερα σε μια εποχή που η κηδεία και ο θάνατος βρίσκονται σε καθημερινή χρήση. Υπεραπλουστεύονται τα πράγματα όταν νομίζει κανείς ότι η γλώσσα παρακμάζει επειδή δεν τη «φροντίζουν» ή δεν την αγαπούν οι ομιλητές της. Εκατομμύρια άνθρωποι δεν μπορούν να φροντίσουν τους εαυτούς τους, ζουν στα όρια της φτώχειας και την ανασφάλεια, μειώνεται εφιαλτικά η αυτοεικόνα τους και θα κοιτάξουν τη γλώσσα; Ευτυχώς, η γλώσσα φροντίζει από μόνη της να αντιμετωπίσει τις κοινωνικές και επιστημονικές εξελίξεις. Οι περισσότεροι από τους πρόσφατους νεολογισμούς, όπως τα ασυνήθιστα αγκωναψία, ποδαψία, ή τα ειρωνικά κορονόβλακας, κορονοηλίθιος, κορονοκέφαλος, θα περιέλθουν σε αχρησία. Το κρoύσμα όμως, εσφαλμένη απόδοση του αγγλικού case (περιστατικό), θα μείνει, όπως δείχνουν τα άφθονα επίθετα που το συνοδεύουν: ασυμπτωματικό, δευτερογενές, επιβεβαιωμένο, θετικό, πιθανό, ορφανό, πρωτογενές, ύποπτο. Το lockdown  καθιερώθηκε ήδη γιατί δεν είναι ούτε «απαγορευτικό», ούτε «γενικό κλείσιμο», ούτε «εγκλεισμός». Η λέξη superspreader, που δεν έχει ακόμα λημματογραφηθεί σε αγγλικά λεξικά, αποδόθηκε εύκολα ως υπερμεταδότης και θα παραμείνει αυτό το μεταφραστικό ισοδύναμο”.

 

-Σας έχουμε δει σε αρκετές τηλεοπτικές εκπομπές. Ποιο νόημα έχει η παρουσία σας στο κανάλι Open TV με τις σύντομες παρεμβάσεις σας με θέμα «Η μαγεία των λέξεων»;

 

“Η τηλεόραση ασκεί αίγλη και γοητεία. Στον πειρασμό της δεν αντιστάθηκα ούτε εγώ. Η Ηρώ και ο Γιώργος Σγουράκης μου έκαναν την τιμή να με συμπεριλάβουν το 2010 στην περίφημη σειρά «Μονόγραμμα». Ο Γιώργος Σαχίνης με κάλεσε το 2016 στις «Αντιθέσεις», τη μακροβιότερη εκπομπή συνεντεύξεων στην Ελληνική Τηλεόραση, στην Κρήτη TV. Μιλήσαμε επί δύο ώρες για το θαύμα της γλώσσας, την ελληνική γλώσσα και το Χρηστικό Λεξικό της Ακαδημίας Αθηνών. Ο Γιάννης Διαμαντής στην τηλεοπτική σειρά Νέες Εποχές αφιέρωσε το 2019 ειδική εκπομπή στο έργο μου και ιδιαίτερα στο Χρηστικό Λεξικό. Έτσι βγήκα από τη μοναξιά του ερευνητικού μου γραφείου. Η Φαίη Μαυραγάνη, πολλαπλώς χαρισματική δημοσιογράφος με ευρύτατη καλλιέργεια, που πλαισιώνεται από μια εκπληκτική ομάδα συνεργατών, μου πρότεινε να παρουσιάζω στην εκπομπή της «Τώρα ό,τι συμβαίνει», κάθε Σαββατοκύριακο, την ιστορία μιας λέξης σε ένα λεπτό. «Η μαγεία των λέξεων», με μουσική υπόκρουση το μαγικό «Χορό κάτω από την Ακρόπολη» του μοναδικού Γιάννη Μαρκόπουλου, αρέσει στον κόσμο, ακριβώς επειδή, χωρίς πολλά λόγια, μαθαίνουν κάτι από τη μυστηριώδη ζωή των λέξεων, που δεν μπορούσαν να το φανταστούν, και συγχρόνως απαλλάσσονται από γλωσσικές ενοχές, κατάλοιπα της μονόπλευρης, ιδίως παλαιότερα, γλωσσικής μας παιδείας, όπως καλλιεργείται στο σχολείο. Χαίρονται όταν μαθαίνουν ότι το νερό προέρχεται από το επίθετο νεαρός, νεαρόν ύδωρ ήταν το φρέσκο, το δροσερό νερό, το οποίο έγινε νηρόν ύδωρ και μετά σκέτο νερό, ή ότι κορόιδο είναι το κουρόγιδο, το άσχημα κουρεμένο γίδι που γελά κανείς όταν το βλέπει. Προβάλλονται οι ορθογραφήσεις κτίριο, συγνώμη και καινούργιος οι οποίες αρχίζουν να γενικεύονται και φυσικά δεν είναι εσφαλμένες”.

 

 -Τι μηνύματα θέλατε να περάσετε με το βιβλίο σας Γλωσσικό ζήτημα που εξέδωσε η εφημερίδα «Καθημερινή» στη σειρά «Εθνικές κρίσεις;

 

“Το Γλωσσικό ζήτημα, η διαμάχη ανάμεσα στους οπαδούς της καθαρεύουσας και της δημοτικής, ανακαλεί στη μνήμη μας μόνο δυσάρεστα πράγματα. Ο φανατισμός και η μισαλλοδοξία οδήγησαν στην αιματοχυσία της 8ης Νοεμβρίου 1901. Οκτώ από τους διαδηλωτές για τη μετάφραση του Ευαγγελίου στη δημοτική έπεσαν νεκροί, ενώ συγχρόνως έγινε απόπειρα δολοφονίας του πρωθυπουργού Θεοτόκη, ο οποίος αναγκάστηκε να παραιτηθεί, όπως και ο Μητροπολίτης Αθηνών Προκόπιος. Η Εφημερίδα «Εμπρός» της Παρασκευής 9 Νοεμβρίου 1901, σε πρωτοσέλιδο άρθρο της σημειώνει: «Αι σφαίραι του ναυτικού και του πυροβολικού, σφαίραι αδελφών οπλισθέντων εναντίον αδελφών, διέρρηξαν κρανία, συνέτριψαν στήθη, εξώρυξαν οφθαλμούς, έθραυσαν κνήμας και κατέστησαν την οδόν Κοραή και τα πέριξ ερυθράς εκ του αίματος». Σας αναφέρω τώρα μια μόνο από τις τραγωδίες του εθνικού διχασμού για το γλωσσικό.

Το βιβλίο αυτό το δούλευα στο μυαλό μου επί σαράντα τουλάχιστο χρόνια. Αναλογιζόμενος τα ολέθρια αποτελέσματα του γλωσσικού διχασμού, δεν έβρισκα την αντοχή να καταγράψω τις σκέψεις μου για μια τόσο πονεμένη ιστορία, μέχρι που μου το ανέθεσε μια έγκυρη αθηναϊκή εφημερίδα με μακρά λαμπρή ιστορία και δεν μπορούσα να πω όχι. Το συμπέρασμα που έβγαλα από την αναδίφηση της σχετικής χαοτικής βιβλιογραφίας είναι ότι τις καλύτερες αναλύσεις παρουσίασαν ξένοι ερευνητές που είδαν από μια τρίτη, πολύ πιο αντικειμενική οπτική γωνία το όλο θέμα. Ο Karl Krumbacher, στηριζόμενος σε ακαταμάχητα επιχειρήματα, διέβλεψε από τα τέλη του 19ου αιώνα την επικράτηση της δημοτικής. Ο Hans Eideneier έγραψε πικρές αλήθειες. Ο Peter Mackridge προχώρησε σε ιδιοφυείς ερμηνείες. Ο Gunnar Hering ανέλυσε άγνωστες πτυχές του γλωσσικού ζητήματος. Τελικά, αυτό που ήθελα να δείξω με το πρόσφατο (2019) βιβλίο μου είναι ότι το γλωσσικό ζήτημα δεν ήταν απλώς θέμα γλώσσας, όπως το παρουσιάζουν ακόμα ορισμένοι σε εντελώς επιφανειακό επίπεδο, αλλά ένας σκληρός και ανελέητος ιδεολογικός αγώνας που ανέδειξε τις κοινωνικές ανισότητες, τις συνέπειες των πληθυσμιακών ανακατατάξεων και τα καυτά πολιτικά και οικονομικά προβλήματα που ήρθαν με τόση ένταση στο φως στο μεταίχμιο του 19ου και του 20ού αιώνα. Στόχος μου υπήρξε να αναδείξω τα λάθη που έγιναν και από τα δύο αντιμαχόμενα στρατόπεδα με την ελπίδα ότι θα αντλήσουν τα απαραίτητα διδάγματα πρωτίστως οι πολιτικοί μας και οι επερχόμενες γενιές”.

 

-Συμφωνείτε με τη διδασκαλία των διαλέκτων στο Πανεπιστήμιο;

 

“Έχω ασχοληθεί με τις διαλέκτους και τα ιδιώματα της Ελληνικής σε μια σειρά μελετών μου και με πόνο ψυχής σας λέω ότι το εκπαιδευτικό μας σύστημα απαξίωσε κυρίως τις διαλέκτους, από τις οποίες η Καππαδοκική εξαφανίστηκε, η Κατωιταλική φθίνει, ενώ μόνο η Ποντιακή, η Κυπριακή και η Κρητική είναι ζωντανές. Η Ποντιακή διδάσκεται ήδη στο Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης και η Κρητική στο Πανεπιστήμιο Κρήτης από το εαρινό εξάμηνο του 2020. Στα Πρακτικά μιας σπουδαίας Ημερίδας που διοργάνωσε τον Σεπτέμβριο του 2020 το Ιστορικό και Λαογραφικό Μουσείο Ρεθύμνης, με Πρόεδρο τη Φαλή Βογιατζάκη και Γενικό Γραμματέα τον Χάρη Στρατιδάκη, η καθηγήτρια του Πανεπιστημίου Κρήτης Μαρίνα Τζακώστα, η οποία διδάσκει το σχετικό μάθημα, έδειξε με βάση την περίπτωση της κρητικής διαλέκτου, «πως οι διάλεκτοι μπορούν να γίνουν αναπόσπαστο κομμάτι της γλωσσικής διδασκαλίας σε όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης». Προηγήθηκαν σημαντικές ανάλογες πρωτοβουλίες από τον Γιώργο Βλατάκη, Πρόεδρο του ιστορικού Συλλόγου Ρεθυμνίων Αττικής «Το Αρκάδι».

Οι δράσεις αυτές έχουν περιορισμένη εμβέλεια, περνούν όμως το μήνυμα ότι η νεοελληνική γλώσσα δεν απαρτίζεται μόνο από την επίσημη γλώσσα που διδάσκεται στα σχολεία, αλλά και από πλήθος γεωγραφικών ποικιλιών που αντιπροσωπεύουν τον ζωντανό προφορικό λόγο και αποτελούν αναπόσπαστο τμήμα της τοπικής ταυτότητας πάνω στην οποία εδράζονται όλες οι άλλες ταυτότητες, ατομικές και συλλογικές. Η γλώσσα των απλών ανθρώπων της υπαίθρου αξίζει καλύτερης τύχης. Οφείλουμε να τη διασώσουμε ως μεγάλης αξίας άυλη πολιτιστική κληρονομιά”.

 

-Έξι χρόνια μετά την κυκλοφορία του Χρηστικού Λεξικού της Ακαδημίας Αθηνών τι απολογισμό θα κάνατε;

 

“Το Λεξικό αυτό αγαπήθηκε και πολεμήθηκε συγχρόνως όσο λίγα λεξικά. Δύο ώρες μετά την παρουσίαση του στο περικαλλές μέγαρο της Ακαδημίας Αθηνών, στις 3 Νοεμβρίου 2014, έλαβα το πρώτο επαινετικό ιμέιλ από μια όχι τυχαία προσωπικότητα που είχε προσκληθεί στην εκδήλωση, τον κ. Παναγιώτη Αλεβαντή, ανώτατο στέλεχος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, υπεύθυνο στη Γενική Διεύθυνση Μετάφρασης: «Η εικόνα που σχημάτισα καθώς σας άκουα σήμερα το πρωί να περιγράφετε τις καινοτομίες του Χρηστικού Λεξικού, ήταν του πρίγκιπα, ο οποίος αφού πολέμησε με τα ξωτικά που την είχαν αδρανοποιήσει και αφού ολοκλήρωσε με υπεράνθρωπες προσπάθειες μια σειρά από δύσκολους άθλους, ξαναζωντανεύει με την αγάπη του την ωραία κοιμωμένη και την παραδίδει ολόφρεσκη και σφριγηλή στο λαό της». Όταν μου κάνουν ανοίκειες επιθέσεις, έρχεται στη μνήμη μου ως παρηγοριά το γεμάτο λυρισμό αυτό «ποίημα». Στο Λεξικό επιτέθηκαν άνθρωποι από τους οποίους δεν περίμενα τόσα βέλη, τα οποία δεν ήταν καθόλου φαρμακερά, όπως νόμιζαν. Στις επιθέσεις αυτές απάντησα με δύο άρθρα μου στο έγκριτο περιοδικό The Athens Review of Books. Δύο κυρίες συνασπίστηκαν για να επικρίνουν μια από τις σημαντικότερες καινοτομίες του Χρηστικού Λεξικού, την καθιέρωση διπλής ορθογράφησης σε μερικές λέξεις, με βάση τη διεθνή λεξικογραφική πρακτική (π.χ., εταιρεία & εταιρία, ορθοπαιδικός & ορθοπεδικός), χωρίς να καταλάβουν ότι η γλώσσα απεχθάνεται την ομοιομορφία. Η ομορφιά της συνίσταται στην ποικιλομορφία της. Τελικά, έχω πεισθεί και εγώ ότι το Χρηστικό Λεξικό είναι πολύ καλό, αφού έχουμε, ύστερα από έξι χρόνια, την αρνητική επιβεβαίωση της αξίας του”.

 

 

 

 

ΑΦΗΣΤΕ ΜΙΑ ΑΠΑΝΤΗΣΗ