Ο Χριστόφορος Χαραλαμπάκης είναι Ομότιμος Καθηγητής της Γλωσσολογίας στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών, Επίτιμος Διδάκτορας του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης και Ισόβιο μέλος του Ριζαρείου Ιδρύματος. Γεννήθηκε στην Κρήτη το 1948. Είναι πτυχιούχος (1971) της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών. Συνέχισε μεταπτυχιακές σπουδές στα Πανεπιστήμια της Κολωνίας και της Χαϊδελβέργης. Τα δημοσιεύματά του ανέρχονται σε 415. Δίδαξε ως επισκέπτης καθηγητής στα Πανεπιστήμια Μünster της Γερμανίας, Αθηνών, Κύπρου, Θράκης, Γρανάδας. Υπήρξε επιστημονικός συντονιστής και κύριος συντάκτης του Χρηστικού Λεξικού της Νεοελληνικής Γλώσσας της Ακαδημίας Αθηνών, το οποίο εξέδωσε το Εθνικό Τυπογραφείο, Αθήνα 2014. Η Εταιρεία Συγγραφέων του απένειμε το 2015 το Bραβείο Πολιτισμού Δαίδαλος για την εξαιρετική προσφορά του στα Ελληνικά Γράμματα με αφορμή την έκδοση του Χρηστικού Λεξικού.
– H νέα ελληνική γλώσσα αποτελεί προϊόν αδιάκοπης εξέλιξης 40 και πλέον αιώνων. Κατέχει, εκτιμάτε, ξεχωριστή θέση ανάμεσα στις 2.700 γλώσσες του κόσμου; Ποια είναι η άποψή σας;
Πρώτα απ’ όλα, όσο παράξενο και αν φανεί, δεν ξέρουμε με ακρίβεια πόσες γλώσσες μιλιούνται σήμερα στον κόσμο. Οι αριθμοί κυμαίνονται από 2.700 ως 12.000 γλώσσες, αν συμπεριληφθούν οι διάλεκτοι και τα ιδιώματα, τα οποία είναι ανεξερεύνητα. Κατά τον «Εθνολόγο» (https://www.ethnologue.com), την πιο αξιόπιστη βάση δεδομένων για τις ανθρώπινες γλώσσες, οι ομιλούμενες γλώσσες είναι 7.099. Οι γλώσσες είναι ζωντανοί οργανισμοί, εξελίσσονται διαρκώς στις σύγχρονες ταχύτατα μεταβαλλόμενες πολύγλωσσες και πολυπολιτισμικές κοινωνίες και πολλές πεθαίνουν. Το ένα τρίτο των γλωσσών απειλούνται με εξαφάνιση, καθώς πολλές από αυτές έχουν λιγότερους από χίλιους ομιλητές. Ο μισός παγκόσμιος πληθυσμός μιλά μόλις 23 γλώσσες.
Η ελληνική γλώσσα είναι πράγματι η αρχαιότερη γλώσσα της Ευρώπης με λαμπρή ιστορική πορεία και αδιάκοπη προφορική παράδοση τεσσάρων χιλιάδων χρόνων. Και μόνο γι’ αυτόν τον λόγο συγκαταλέγεται στις κορυφαίες γλώσσες του κόσμου, αφού σ’ αυτή τη γλώσσα γράφτηκαν αριστουργήματα της παγκόσμιας λογοτεχνίας, όπως είναι τα ομηρικά έπη, και χάρη στην Ελληνική διαδόθηκε ο χριστιανισμός που άλλαξε τη ροή της ανθρωπότητας. Αξίζει να διαβάσει κανείς τον πρόσφατο ογκώδη τόμο που επιμελήθηκε ο ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Charles Sturt της Αυστραλίας Γεώργιος Καναράκης, Η διαχρονική συμβολή της Ελληνικής σε άλλες γλώσσες, 2η έκδοση, Αθήνα 2015: Εκδόσεις Παπαζήση, σελίδες 748, όπου τριάντα δύο επιστήμονες σε τριάντα τέσσερις μελέτες για 28 γλώσσες σε πέντε ηπείρους καταθέτουν τον καρπό του ερευνητικού τους μόχθου για την επίδραση της Ελληνικής σε άλλες γλώσσες και τη διαχρονική συμβολή της στη διαμόρφωση του επιστημονικού λεξιλογίου. Το 2017 κυκλοφόρησε το μνημειώδες αυτό έργο εμπλουτισμένο (771 σελίδες) και στα Αγγλικά με δικό μου Πρόλογο (The legacy of the Greek Language, New York-Boston: Peridot International Publications).
Στο ετυμολογικό μέρος του Χρηστικού Λεξικού δείχνουμε την τεράστια επίδραση που άσκησε η Ελληνική στη διαμόρφωση του επιστημονικού λεξιλογίου. Βλ., για παράδειγμα, το λήμμα αναιμία [< αρχ. ἀναιμία ‘έλλειψη αίματος’, αγγλ. an(a)emia, γαλλ. anémie, γερμ. Anämie]. Σύγκρ. ιταλικά-ισπανικά anemia. Η ίδια λέξη υπάρχει σε πολλές άλλες γλώσσες. Η επιστημονική ορολογία εμπλουτίζει με ταχύτατους ρυθμούς την κοινή γλώσσα.
– Οι νέοι σήμερα στην Ελλάδα, πάσχουν από λεξιπενία; Ενας μέσος Νεοέλληνας πόσες λέξεις γνωρίζει;
Όλοι ανεξαιρέτως οι μητρικοί ομιλητές έχουμε «λεξιπενία», αν λάβει κανείς υπόψη του ότι από τις 500.000 λέξεις της Νεοελληνικής και άλλες 200.000 του αυστηρά επιστημονικού λεξιλογίου, ο μέσος Νεοέλληνας γνωρίζει μόλις είκοσι με τριάντα χιλιάδες, άρα αγνοεί 670.000 λέξεις. Αξίζει να ανοίξει κανείς το Χρηστικό Λεξικό για να δει τι σημαίνουν οι λέξεις διάκλαση, ενδημία, εφέδρανο, θυρίστορ, κλινοστατισμός, ογκρατέν, ποτηροτρύπανο, ρούχλα, τρίμερ, χρωματίνη, για αναφέρω τυχαία μερικά παραδείγματα. Η λεξιπενία των νέων και η παρακμή της γλώσσας είναι στερεότυπα που δεν απαλείφονται εύκολα. Οι σημερινοί νέοι είναι κατά μέσο όρο γλωσσικά ασυγκρίτως καλύτεροι από τις παλαιότερες γενιές, εκτός του ότι έχουν αναπτύξει εξαιρετικές τεχνολογικές δεξιότητες που διευρύνουν εντυπωσιακά τον ορίζοντα της γνώσης.
– Δηλαδή;
Η διαβόητη λεξιπενία, ιδιαίτερα των νέων, αποτελεί γλωσσικό στερεότυπο που βρίσκεται συνεχώς στο προσκήνιο, δεν τεκμηριώνεται όμως επιστημονικά. Κανένας φυσικός ομιλητής δεν γνωρίζει τη γλώσσα του, ούτε θα τη μάθει ποτέ. Με την έννοια αυτή έχουμε όλοι «λεξιπενία». Στους εκατό νεοέλληνες αμφιβάλλω αν βρεθούν δύο να ξέρουν (και γιατί να το ξέρουν;) ότι ο διατοιχισμός σε κυματισμό είναι το μπότζι, δηλ. «κλυδωνισμός πλοίου σε τρικυμία». Η πρόταση «Έβγαλε τα χρήματα από τη μπανάνα» θα φανεί παράξενη σε όποιον δεν ξέρει ότι μπανάνα, στο συγκεκριμένο γλωσσικό περιβάλλον, είναι «τσαντάκι μέσης». Είναι αλήθεια ότι ο σύγχρονος τρόπος ζωής και οι επιφανειακές διαπροσωπικές σχέσεις δεν βοηθούν στην αποτελεσματική πρόσωπο με πρόσωπο επικοινωνία. Ο εμπλουτισμός του λεξιλογίου μπορεί να γίνει με κατάλληλες ασκήσεις στο σχολείο, η οικογένεια όμως φέρει εξίσου μεγάλη ευθύνη για την εκπαίδευση των νεαρών μελών της.
Από το άλλο μέρος, βασανίζουμε τους μαθητές με ορθογραφικούς κανόνες που δεν λαμβάνουν υπόψη τις εξελικτικές τάσεις της γλώσσας και τη δύναμη της αναλογίας. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα: Η «σωστή» γραφή είναι ανεξιθρησκία με το σκεπτικό ότι η λέξη παράγεται από το ουσιαστικό ανεξίθρησκος και ότι δεν υπάρχει ρήμα ανεξιθρησκεύομαι. Γιατί όμως οι περισσότεροι άνθρωποι γράφουν ανεξιθρησκεία; Η θρησκεία, η οποία παράγεται από το ρήμα θρησκεύομαι, έχει παγιωθεί με –ει– και συμπαρασύρει τα σύνθετα α-θρησκεία, ανεξι-θρησκεία. Η ειρωνεία έγκειται ότι εφαρμόζεται ένας αρχαιοελληνικός κανόνας σε μια λέξη που αποτελεί μεταφραστικό δάνειο από τη γαλλική: tolérance (religieuse). Η επικράτηση του –ει– γενικεύεται στις ανάλογες περιπτώσεις. Στη μηχανή αναζήτησης Google το «εσφαλμένο» πατριδολατρεία έχει διπλάσιες εμφανίσεις από το «σωστό» πατριδολατρία. Στο Χρηστικό Λεξικό της Ακαδημίας προκρίνεται η γραφή δικλείδα και όχι δικλίδα που έχουν άλλα λεξικά ως μόνη ορθή ορθογράφηση.
– Η Ελλάδα από το 2009 και μέχρι σήμερα περνά μια σημαντική κρίση στους περισσότερους τομείς της καθημερινότητας. Είναι μόνο το οικονομικό, ή η κρίση αυτή ήταν αναπόφευκτη, έτσι όπως είχε δημιουργήσει τις δομές λειτουργίας της;
Τα τελευταία εννέα χρόνια η Ελλάδα υποφέρει πολλαπλώς λόγω της επιδεινούμενης οικονομικής κρίσης, η οποία αντικατοπτρίζει την κρίση αξιών στο σύγχρονο κόσμο. Η Ευρωπαϊκή Ένωση δεν είναι φυσικά άμοιρη ευθυνών. Τα δεινά που μας περιμένουν ξέρει να τα σερβίρει σε καλά μελετημένες δόσεις. Τελικά η πολυδιαφημιζόμενη «αλληλεγγύη» μεταξύ των κρατών-μελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης είναι στην ουσία ανύπαρκτη. Οι οικονομικοί αναλυτές ήξεραν ακριβώς τι συνέβαινε. Ο πολύς κόσμος όμως ζούσε στις αυταπάτες του, τις οποίες συγκάλυπτε, και ακόμα χειρότερο, επιδοκίμαζε ο πολιτικός λαϊκισμός. Η κρίση ήταν αναπόφευκτη όπως εξελίσσονταν τα πράγματα στη διεθνή σκηνή. Η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει ηθική υποχρέωση να αναγνωρίσει τα λάθη της και να αλλάξει πορεία πλεύσης. Διαφορετικά υπάρχει κίνδυνος όχι μόνο να σταματήσει η διεύρυνσή της, αλλά και να οδηγηθεί σε συρρίκνωση. Η Μεγάλη Βρετανία έκανε ήδη την αρχή.
– Υπάρχει φως στο τούνελ, όταν χιλιάδες νέοι με σημαντικές σπουδές και πτυχία εγκαταλείπουν τη χώρα μας;
Αλίμονο αν δεν ελπίζουμε ότι θα δούμε κάποιο φως στην άκρη του τούνελ. Το θέμα είναι πότε; Το αποκορύφωμα της τραγικότητας έγκειται στο ότι νέοι επιστήμονες που σπούδασαν στην Ελλάδα με έξοδα των φορολογούμενων, στην ουσία εκδιώκονται από τη χώρα τους, αναζητώντας εργασία σε άλλες χώρες, αντί να αξιοποιηθούν στην ίδια την πατρίδα τους που τόσο τους έχει ανάγκη. Η ανεργία των νέων, όπως αποτυπώνεται και στη «διαρροή εγκεφάλων», πολλαπλασιάζει τα αδιέξοδα και υπονομεύει το μέλλον της χώρας. Στερήσαμε το χαμόγελο και την ελπίδα από τα νέα παιδιά. Από εμάς τους μεγάλους ποιος μπορεί να τα κοιτάξει κατάματα;
Πριν από 13 χρόνια έδωσα συνέντευξη στο φοιτητικό περιοδικό Καλειδοσκόπιο, (τεύχος 19, Ιανουάριος-Μάρτιος 2005), με τίτλο «Το ελληνικό πανεπιστήμιο νοσεί βαρύτατα». Πολλοί δυσαρεστήθηκαν για τις πικρές αλήθειες που έλεγα. Όταν το καζάνι βράζει και εσύ κάνεις ότι δεν το βλέπεις, δεν ξέρεις ότι μια μέρα θα εκραγεί και θα έχει θύματα; Πριν από λίγες μέρες συνάντησα σε ένα μεγάλο αθηναϊκό βιβλιοπωλείο δυο παλιές φοιτήτριές μου. Η μία μου είπε ότι ψάχνει παντού δουλειά και δεν βρίσκει τίποτε. Ήταν απελπισμένη. Σκέφτεται να φύγει στο εξωτερικό. Η άλλη μου είπε περίλυπη ότι κάνει μάθημα σε ένα παιδάκι και έχει εισόδημα 30 (ναι, τριάντα) ευρώ την εβδομάδα. Ας είμαστε καλά, εμείς οι γονείς, που βοηθάμε παντοιοτρόπως τα παιδιά μας, αλλά μέχρι πότε; Έφυγα εσπευσμένα από το βιβλιοπωλείο, από φόβο μήπως συναντήσω και άλλα θλιμμένα πρόσωπα φοιτητών μου. Που να καταλάβουν οι περαστικοί για πιο λόγο παραμιλούσα στον δρόμο;
– Τι πρέπει κατά τη γνώμη σας να γίνει; Υπάρχουν λύσεις;
Λύσεις μπορούν να βρεθούν, αρκεί να υπάρξει πολιτική βούληση από τα μεγάλα κέντρα λήψης των αποφάσεων. Χρειαζόμαστε παγκοσμίως περισσότερη κοινωνική δικαιοσύνη. Το χάσμα ανάμεσα στους πλούσιους και τους φτωχούς διευρύνεται επικίνδυνα. Είναι αδιανόητο εκατομμύρια συνάνθρωποί μας να έχουν φτάσει στα ακρότατα όρια εξαθλίωσης και άλλοι να κολυμπούν στα πλούτη. Έμφαση πρέπει να δοθεί από όλες τις κυβερνήσεις στους δύο βασικούς δείκτες ποιότητας ενός κράτους, που είναι η παιδεία και η υγεία. Σε ότι αφορά την ελληνική πραγματικότητα, είναι λυπηρό το γεγονός ότι η συναίνεση μεταξύ των κομμάτων παραμένει, δυστυχώς, άπιαστο όνειρο, ακόμα και όταν πρόκειται για ύψιστης σημασίας εθνικά θέματα.
Ο ΣΥΛΛΕΚΤΗΣ