Η σημασία και ο ρόλος της Ορθοδοξίας για τον Ελληνισμό

Και οι δυνατότητες της συμβολής της στην πνευματική αναγέννηση του σύγχρονου κόσμου.

Γράφει ο δημοσιογράφος – ερευνητής Ευθύμιος Χατζηϊωάννου.

Αποτελεί αναμφισβήτητο γεγονός, ότι η Ορθοδοξία συνιστά εδώ και πολλούς αιώνες το πνευματικό υπόβαθρο του Ελληνισμού. Η Ορθοδοξία δεν είναι απλά η θρησκευτική παράδοση του λαού μας, δηλαδή, δεν συνιστά μόνον το Χριστιανικό υπόβαθρο όλων ή σχεδόν όλων των πνευματικών δημιουργών της πατρίδας μας κατά τους τελευταίους αιώνες (λογοτεχνών, καλλιτεχνών, στοχαστών, επιστημόνων κλπ.) , αλλά εκφράζει τον ανώτερο τομέα της πνευματικής προόδου, που είναι η Ορθόδοξη αγιότητα.
Από τον λαό μας έχει αναδειχθεί ήδη από τον πρώτο μ. Χ. αιώνα, με προσωπικότητες όπως η αγία Λυδία η Φιλιππισία – η πρώτη Ευρωπαία Χριστιανή- και ο άγιος Διονύσιος Αρεοπαγίτης, μέχρι τις ημέρες μας (Άγιος Νεκτάριος, Άγιος Γεώργιος Καρσλίδης, Άγιος Πορφύριος κ.π.α.), ένα πλήθος αγίων, προερχομένων από όλες τις ηλικίες, τις κοινωνικές και επαγγελματικές τάξεις, τα μορφωτικά επίπεδα και τις γεωγραφικές περιοχές. Αυτό αποκαλύπτει μια εντελώς διαφορετική πραγματικότητα εντός της ελληνικής κοινωνίας, μια πραγματικότητα, που υπερβαίνει τα συνήθη μέτρα σε αγάπη και αυτοθυσία και «μεταμορφώνει» τον άνθρωπο και την κοινωνία, μέσα στην οποία ζει και εργάζεται.
Η αγιότητα αυτή, ένα ιδεώδες αγνοημένο και παρεξηγημένο στην υλιστική και τεχνοκρατική εποχή μας, φέρνει τον άνθρωπο σε ενότητα αγάπης και ελευθερίας με τον εαυτό του, τον συνάνθρωπό του, τα άλλα πλάσματα της φύσης και τον ίδιο τον Θεό, προσφέροντας σοφία, αγάπη και ειρήνη. Αποτελεί μια αστείρευτη πηγή έμπνευσης για δράση και δημιουργία για τον καθέναν μας και χωρίς να αντιστρατεύεται την επιστημονική γνώση, την καθαγιάζει, μπολιάζοντάς την με την αγάπη προς τον συνάνθρωπο και τον κόσμο. Δηλαδή παρέχει αυτό ακριβώς που ποθούμε και αναζητούμε αλλά δεν γνωρίζουμε από πού θα το αντλήσουμε.
Σήμερα, συνήθως αναζητούμε την αγάπη, την ειρήνη, την αρμονία και την σοφία στις προχριστιανικές παραδόσεις, στις μυστικιστικές φιλοσοφίες και πρακτικές (όπως είναι π.χ. η γιόγκα) των ανατολικών και δυτικών πολιτισμών, από τους αυτόχθονες της Αμερικής έως τους βουδιστές του Θιβέτ, αγνοώντας, όμως, ότι μέσα στην καρδιά του πολιτισμού μας υπάρχει ακριβώς αυτή η αυθεντική πηγή της ζωής, γνωστή στους παππούδες και τις γιαγιάδες μας, που περιμένει και εμάς να την ανακαλύψουμε.

Η Ορθοδοξία επιζητά την επιστημονική, τεχνολογική και οικονομική ανάπτυξη

Είναι μεγάλο λάθος να νομίζουμε, ότι η Ορθοδοξία αντιτίθεται στην επιστημονική, την τεχνολογική και την οικονομική ανάπτυξη. Αν και στο σύγχρονο κόσμο, εξαιτίας των τραυμάτων που προκάλεσε ο δυτικός μεσαίωνας, θεωρήθηκε, πως η επιστημονική πρόοδος οδηγεί σε αναίρεση του Χριστιανισμού, στην Ορθοδοξία δεν τέθηκε ποτέ θέμα αντίθεσης ή αντιπαράθεσης της επιστήμης, της έρευνας και της γνώσης με την Χριστιανική εμπειρία της αγιότητας. Ήδη τον 4ο αιώνα μ.Χ. ο Άγιος Βασίλειος ο Μέγας, ένας από τους μεγάλους πατέρες της Εκκλησίας μας, σπουδαίος ιατρός, μαθηματικός και φιλόλογος, έγραφε: «Δεν ελαττώνεται ο θαυμασμός μας για τα μεγαλεία της δημιουργίας, όταν ανακαλυφθεί ο τρόπος με τον οποίο έγιναν», (Εις την Εξαήμερον, Ομιλία Α΄, 10).
Ο ίδιος τόνιζε επίσης, ότι η Βιβλική Γένεσις, που αποτελεί το πεδίο της διαμάχης «άθεων» επιστημόνων και πιστών Χριστιανών, όχι μόνον δεν περιγράφει λεπτομερώς την δημιουργία του κόσμου, αλλά και λειτουργεί ως προτροπή για επιστημονική έρευνα (Εις την Εξαήμερον, Ομιλία Β΄, 3).
Οι σύγχρονες εξελίξεις στην Φυσική και την Βιολογία δεν αντιτίθενται καθόλου στον Χριστιανισμό, όπως αυτός κατανοήθηκε από τους Ορθόδοξους Πατέρες της Εκκλησίας άλλοτε και τώρα, αρκεί να αποσυνδεθούν από τις αθεϊστικές αντιλήψεις, που ατυχώς επικράτησαν ως κυρίαρχο ιδεολογικό μοντέλο σε ένα μεγάλο μέρος του επιστημονικού χώρου από την εποχή του Διαφωτισμού μέχρι σήμερα.
Στο Βυζάντιο οι επιστήμες, όπως η Ιατρική και τα Μαθηματικά καλλιεργήθηκαν ιδιαίτερα, όπως φαίνεται άλλωστε από τις εφαρμογές τους. Ομοίως, η τεχνογνωσία του λαού μας αναπτύχθηκε στο έπακρο κάθε φορά, ανάλογα με τις ανάγκες της καθημερινότητας. Επιπλέον, πολλοί άγιοι της Εκκλησίας μας υπήρξαν λαμπροί επιστήμονες, όχι μόνον στους αρχαίους και τους μέσους χρόνους (ιατροί υπήρξαν οι Άγιοι Ανάργυροι, ο Άγιος Πανταλέων ή Παντελεήμονας, ο Άγιος Ραφαήλ, οι Αγίες Ερμιόνη, Ζηναΐδα, Νεονίλλα κ.α., μαθηματικός και πλήρης γνώστρια της αρχαίας γραμματείας υπήρξε η Αγία Αικατερίνη, ενώ πολλοί άγιοι υπηρέτησαν και τις θεωρητικές επιστήμες, όπως οι πρωτοπόροι δυτικοί ιστοριογράφοι Γρηγόριος της Τουρ και Βέδας ο Αιδέσιμος, οι κορυφαίοι φιλόλογοι Μ. Φώτιος και Ευστάθιος Θεσσαλονίκης , ο πανεπιστήμων άγιος Ισίδωρος Σεβίλλης κ.ά.), αλλά και στα νεώτερα χρόνια, όπως ο μεγάλος Εθνολόγος και Γλωσσολόγος του 19ου αιώνα Άγιος Ιννοκέντιος Βενιαμίνωφ (απεβίωσε το 1879), ο καθηγητής Ιατρικής του Πανεπιστημίου της Τασκένδης και πρωτοπόρος χειρουργός Άγιος Λουκάς ο Ιατρός (1877-1961), ο καθηγητής του Πανεπιστημίου Βελιγραδίου Άγιος Ιουστίνος Πόποβιτς (1894-1979) κ.ά., ενώ θα πρέπει να αναφέρουμε και τον π. Σεραφείμ Ρόουζ (1931-1982), με master των ανατολικών γλωσσών στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας, ο οποίος αρνήθηκε να ακολουθήσει ακαδημαϊκή σταδιοδρομία, μη βρίσκοντας απάντηση στο χώρο του Πανεπιστημίου για τις εναγώνιες φιλοσοφικές και ηθικές αναζητήσεις του. Το έργο πολλών σύγχρονων Ορθόδοξων καθηγητών Πανεπιστημίου, που αναφέρεται στους Ορθόδοξους αγίους, φανερώνει επίσης την αρμονία του Πανεπιστημίου και της αγιότητας.

Η Ορθοδοξία ωστόσο είναι κάθετα αντίθετη στην κατάχρηση και την εκμετάλλευση της επιστημονικής γνώσης και των τεχνολογικών εφαρμογών της προς όφελος ολίγων, στην αποστράγγιση του φυσικού πλούτου, στην κατάρρευση του περιβάλλοντος και την καταστροφή των κοινωνιών του τρίτου κόσμου από τις αυτοκρατορίες της παγκόσμιας οικονομίας, καθώς επίσης και στον υποβιβασμό των λαών του «ανεπτυγμένου κόσμου» σε στρατιές πειθήνιων εργαζομένων και μάζες καταναλωτών, πράγμα που οδηγεί, όχι μόνο στον  εξευτελισμό τους και στην παρακμή του ποικιλόμορφου πολιτισμού τους, αλλά και σε σωρεία ψυχικών, σωματικών και κοινωνικών παθών.
Ο δυτικός κόσμος, αγωνιώντας για τις συνέπειες των εσφαλμένων πράξεών του, που, όμως, δεν θέλει να τις παραδεχθεί, γιατί εξακολουθεί μέχρι τώρα να είναι προσκολλημένος με θρησκευτική ευλάβεια στα ίδια του τα λάθη, υποκλίνεται σήμερα μπροστά στην σοφία των ιθαγενών της Αμερικής και των σοφών μυστών της Άπω Ανατολής, που μιλούν για την παρακμή του δυτικού πολιτισμού. Αγνοεί, όμως, ή παραγνωρίζει όλα αυτά που δίδαξαν δεκαετίες πριν από αυτούς πολλοί Ορθόδοξοι πνευματικοί Πατέρες της εποχής μας, που προέβλεψαν και επεσήμαναν με θαυμαστή ακρίβεια τους κινδύνους και τις συνέπειες του ηθικού ξεπεσμού της Δύσης και της παρεκτροπής του δυτικού πολιτισμού.

Η Ορθοδοξία στηρίζει μια δίκαιη και αξιοπρεπή ευρωπαϊκή προοπτική της Ελλάδος

Πολλοί πιστεύουν εσφαλμένα, ότι η Ορθοδοξία είναι αντίθετη με την συμμετοχή της χώρας και του λαού μας σε μια κοινή ευρωπαϊκή πορεία και προοπτική των λαών και των χωρών της ηπείρου μας. Αυτό, όμως, δεν ευσταθεί, αφού η Ορθοδοξία, όχι μόνον δεν αντιστρατεύεται την ευρωπαϊκή προοπτική της χώρας μας, αλλά αντιθέτως την επιζητεί. Και τούτο, για δύο βασικούς λόγους.

Πρώτον, γιατί τα θεμέλια του ευρωπαϊκού πολιτισμού είναι Ορθόδοξα Χριστιανικά. Όχι τα θεμέλια του σύγχρονου ευρωπαϊκού πολιτισμού των αγορών και της αγωνίας, αλλά του πραγματικού, προμεσαιωνικού ευρωπαϊκού πολιτισμού, που ήταν ένας πολιτισμός των αγίων και της αγιότητας. Με όλους τους λαούς της δυτικής Ευρώπης μας συνδέει η κοινή πνευματική κληρονομιά αγίων, μαρτύρων, ασκητών και Χριστιανών διδασκάλων, ανδρών και γυναικών, Πατέρων και Μητέρων της Εκκλησίας, που αναδείχθηκαν από αυτούς τους λαούς τα πρώτα χίλια χρόνια της Χριστιανικής Ιστορίας, πριν το Χριστιανικό μήνυμα διαστρεβλωθεί από τους παράγοντες, που οδήγησαν στη γένεση του παπισμού και στην αποκοπή της δυτικής Χριστιανοσύνης από την αρχαία Εκκλησία.
Δεύτερον, γιατί η νεότερη και σύγχρονη Ευρώπη αποζητά την Ορθοδοξία στην αγωνία της για αγάπη, ελευθερία, δικαιοσύνη και αξιοπρέπεια. Ολόκληρη η πορεία του ευρωπαϊκού πνεύματος από την εποχή του Διαφωτισμού έως τις ημέρες μας είναι μια πορεία αναζήτησης, που απλώς πήρε άλλη τροπή και, αντί να οδηγήσει στην Εκκλησία, δηλαδή στην αυθεντική αρχαία Εκκλησία, την Ορθοδοξία, όπου βρίσκονται οι ίδιες οι δικές του πνευματικές ρίζες, οδήγησε στον αγνωστικισμό και στην αθεΐα. Έτσι το ευρωπαϊκό πνεύμα με την πορεία που ακολούθησε και ακολουθεί, αντί να εκτοξεύσει τον άνθρωπο προς τον Θεό, τον οδήγησε στην αυτοαπομόνωση. Ατυχώς, την ίδια αυτοαπομόνωση υφίσταται σήμερα και ο λαός μας, στον βαθμό που έχει εγκολπωθεί το δυτικό μοντέλο ανάπτυξης. Ευτυχώς, όμως, στην Ελλάδα υπάρχουν ακόμη οι αντιστάσεις από φορείς της δικής μας αγιοπνευματικής κληρονομιάς, που αν και ζουν στο περιθώριο της κοινωνίας των αγορών και είναι ως επί το πλείστον «αθέατοι» στους πολλούς, εξακολουθούν να μας φωτίζουν και να μας καθοδηγούν πνευματικά στον σωστό δρόμο.

Οι κρατούσες αντιλήψεις των πιστών στην σύγχρονη Δυτική Εκκλησία

Στις πνευματικές κορυφώσεις του, ο Δυτικοευρωπαίος και γενικά ο Δυτικός μη ορθόδοξος Χριστιανός αντικατέστησε το όντως αγαθό, δηλαδή την αγιότητα, με τον κοινωνικό και ανθρωπιστικό ακτιβισμό. Αντικατέστησε την χαρά της ενότητας εν Αγίω Πνεύματι με την ευδαιμονία, που προσφέρει η ενασχόληση με την τέχνη και την λογοτεχνία. Τα λοιπά τα υποβίβασε σε μύθους και καταστάσεις ψυχογενείς, χωρίς όμως να έρθει σε πραγματικό διάλογο με τους φορείς τους.
Και σε ότι αφορά την σχέση του με την Εκκλησία, την δυτική Εκκλησία, όπως αυτή εξελίχθηκε μετά τις διασπάσεις της και τον κατακερματισμό της σε διάφορα δόγματα, ο Δυτικοευρωπαίος μη ορθόδοξος Χριστιανός αξιολογεί το έργο της Εκκλησίας με μέτρο την κοινωνική του χρησιμότητα, σε σύγκριση με το κοινωνικό έργο της σχολικής εκπαίδευσης, των σωφρονιστικών συστημάτων, των φιλανθρωπικών σωματείων ή και της αστυνομίας. Φυσικό αποτέλεσμα ήταν η δυτική Εκκλησία να εκκοσμικευθεί και να αποκοπεί αγιοπνευματικά από τους πιστούς της. Έτσι φθάσαμε στο σημείο να συντηρείται η Εκκλησία στην Δύση σαν αναγκαίος για τα ήθη θεσμός και να οργανώνεται σαν ένα κοσμικό ίδρυμα όλο και πιο γραφειοκρατικά. Η πιο έκδηλη μορφή εκκοσμίκευσης της  δυτικής Εκκλησίας είναι η πιετιστική (ευσεβιστική) παραποίηση του φρονήματος και του βιώματός της, η νόθευση των κριτηρίων της με ηθικιστικές σκοπιμότητες.
Ο τύπος της Χριστιανικής ευσέβειας εξομοιώνεται όλο και περισσότερο στις διαφοροποιημένες δογματικά επιμέρους Εκκλησίες και ομολογίες της Δύσης με τον τύπο μιας «τελειότερης» χρησιμοθηρικής Ηθικής, με ένα ήθος ατομικό. Διαφοροποιείται η ευσέβεια μόνο από τις παραλλαγές των θρησκευτικών συνηθειών, των θρησκευτικών «υποχρεώσεων». Ακόμα και η λειτουργική πράξη είναι επιφαινόμενο – συμπλήρωμα, βοήθημα ή καρπός της ατομικής ευσέβειας και κατανοείται σαν ευκαιρία «οικοδομής» ή σαν θρησκευτική υποχρέωση.
Η Ευχαριστία, η θεμελιώδης ενσάρκωση του γεγονότος της σωτηρίας, αλλοιώνεται από το πιετιστικό πνεύμα καθώς εκλαμβάνεται σαν στενά «θρησκευτικό» καθήκον, σαν υποχρέωση συμπροσευχής, ίσως και ακρόασης ενός κηρύγματος, που συνήθως εξαντλείται στον καθορισμό της ατομικής συμπεριφοράς.
Τελικά, και αυτή η συμμετοχή των πιστών στα Μυστήρια παίρνει συμβατικό ηθικό χαρακτήρα. Η εξομολόγηση μεταβάλλεται σε ψυχολογική «τακτοποίηση» των ατομικών αισθημάτων ενοχής, η Θεία Κοινωνία μετατρέπεται σε ηθική επιβράβευση της καλής συμπεριφοράς – όταν δεν είναι μια ελάχιστα συνειδητή ατομική ή οικογενειακή συνήθεια, που εγγίζει τα όρια της μαγείας. Το βάπτισμα γίνεται αυτονόητη κοινωνική υποχρέωση και ο γάμος μια νομιμοποίηση της σεξουαλικής σχέσης, ανεξάρτητα από κάθε ασκητική μεταμόρφωση της συζυγίας σε εκκλησιαστικό γεγονός προσωπικής κοινωνίας.
Η αντίληψη και η πρακτική αυτή των δυτικών αποτελεί ουσιαστικά έναν εγκλωβισμό των πιστών σε μια παραποιημένη και πλαστογραφημένη αντίληψη της Χριστιανικής ευσέβειας. Όμως, άλλο πράγμα είναι η ευλάβεια και άλλο η ευσέβεια. Σύμφωνα με την Ορθόδοξη πίστη μας, η Ορθόδοξη Ανατολική ευλάβεια διαφέρει από την Δυτική ευρωπαϊκή ευσέβεια, διότι η μεν ευλάβεια έχει θεία Χάρη, η δε ευσέβεια έχει ανθρώπινο μυαλό!

Και ενώ η Ορθοδοξία δεν είναι αντίθετη στην δυτική προοπτική της χώρας και του λαού μας, αντιτίθεται κάθετα στον αθεϊσμό καθώς και στον καπιταλισμό, που αποτελούν δύο κύρια χαρακτηριστικά της σημερινής Δύσης και που παρασιτούν σε βάρος του ανθρώπου και ολόκληρου του πλανήτη, αποκόπτοντας τον άνθρωπο από την ίδια την ζωή –τόσο την πρόσκαιρη όσο και την αιώνια-.
Η σύγχρονη αποικιοκρατία κάθε μορφής , που έχει δυτική προέλευση και επιτίθεται εναντίον του «ανεπτυγμένου» αλλά και του «αναπτυσσόμενου» κόσμου, δεν έχει κανέναν δεσμό με τους Ορθόδοξους Χριστιανούς και θα ήταν ευχής έργο να μην είχε και κανέναν δεσμό με την χώρα μας. Το τελευταίο, βέβαια, προϋποθέτει, η Ελλάδα να έχει κυβερνήσεις αποτελούμενες από πραγματικά Ορθόδοξους Χριστιανούς και όχι άχρωμους και άοσμους αγνωστικιστές, όπως, δυστυχώς, συμβαίνει σήμερα.

Η Ορθοδοξία ως συνδετικός κρίκος του Ελληνισμού με τον υπόλοιπο κόσμο

Είναι αναμφισβήτητο, ότι η Ορθοδοξία συνδέει τους Έλληνες με τους λαούς της ανατολικής Ευρώπης, της Μέσης Ανατολής και έως έναν βαθμό με όλους τους λαούς του υπόλοιπου πλανήτη.
Αν ο Ορθόδοξος Ελληνισμός παρήγαγε αγίους μάρτυρες, ασκητές, διδασκάλους και φιλανθρώπους, το ίδιο συμβαίνει με τους λαούς της ανατολικής Ευρώπης, παραδοσιακά Ορθόδοξους, οι οποίοι μάλιστα -με κυριότερους τους Ρώσους, τους Ουκρανούς, τους Σέρβους, τους Γεωργιανούς και τους Ρουμάνους- εξακολουθούν να αναδεικνύουν μεγάλους Ορθόδοξους αγίους μέχρι τις ημέρες μας, ενώ κατά τον εικοστό αιώνα η Ορθόδοξη πίστη τους δοξάστηκε με το αίμα εκατομμυρίων αγίων νεομαρτύρων, που βασανίστηκαν και μαρτύρησαν, όχι μόνον από καθεστώτα αθεϊστικά, αλλά, δυστυχώς, και από ετερόδοξους «Χριστιανούς», για να μην ξεχνούμε τις εκατοντάδες χιλιάδες Σέρβων μαρτύρων, που θανατώθηκαν για θρησκευτικούς λόγους από τους ρωμαιοκαθολικούς Ουστάσι κατά την περίοδο 1941-45.

Οι δεσμοί μας με αυτούς τους λαούς, που σήμερα, δυστυχώς, δεν καλλιεργούνται όπως θα έπρεπε, αποτελούν δεσμούς αίματος και πνεύματος, δηλαδή Αγίου Πνεύματος. που είναι ασφαλώς πολύ ισχυρότεροι από τους πλαστούς και αμφίβολης ωφέλειας οικονομικούς δεσμούς.
Παρόμοιοι δεσμοί εξακολουθούν να υπάρχουν με την Συρία και την Αίγυπτο, αλλά και με τις άλλες χώρες τις Μέσης Ανατολής, που, ενώ κατά το παρελθόν οι λαοί τους είχαν σημαντική Ορθόδοξη πνευματική κληρονομιά και μεγάλους αγίους, σήμερα στενάζουν κάτω από βάρβαρα και απάνθρωπα πολιτικά και θρησκευτικά καθεστώτα.
Η Ορθόδοξη Ιεραποστολή, εξαπλωμένη παγκόσμια, με την πρωτοβουλία και την στήριξη όλων των Ορθόδοξων Πατριαρχείων, φέρνει στην Ορθόδοξη οικογένεια πολλούς πνευματικούς αναζητητές αδελφούς μας από όλες σχεδόν τις χώρες του κόσμου. Η μεγάλη συμβολή του ιεραποστολικού έργου της Ορθόδοξης Εκκλησίας ανά τον κόσμο, που επιτελείται συχνά κάτω από πολύ αντίξοες και επικίνδυνες συνθήκες, φαίνεται από το πλήθος των Βορειοαμερικανών, που μεταστρέφεται στην Ορθοδοξία, από τις χιλιάδες των Αφρικανών και των Ασιατών, που βαπτίζονται Ορθόδοξοι Χριστιανοί, αλλά και από τους 250.000 Ιθαγενείς της Γουατεμάλας, που έγιναν πρόσφατα Ορθόδοξοι Χριστιανοί.