Τα πρώτα… 1.000 χρόνια παγκοσμιοποίησης!

«Για να καταλάβουμε τι θα μπορούσε να είναι το μέλλον, θα πρέπει να γνωρίζουμε κάποια ουσιαστικά κομμάτια της Ιστορίας του παρελθόντος. Θα δούμε, έτσι, ότι το διασχίζουν αμετάβλητες που δημιουργούν μια τέτοια δομή της Ιστορίας που επιτρέπει να προβλέψουμε την οργάνωση των δεκαετιών που θα έλθουν». Αυτά, μεταξύ άλλων, έγραφε σε τελευταίο άρθρο του ο γνωστός Γάλλος οικονομολόγος και διανοούμενος Ζακ Αταλί, σύμβουλος του πρώην προέδρου Φρανσουά Μιτεράν και σήμερα πρόεδρος της Επιτροπής που συνέταξε μία σημαντική έκθεση για το μέλλον της Γαλλίας αλλά και της Ευρώπης.

Στη βάση της λογικής αυτής, τόσον ο Ζακ Αταλί όσο και άλλοι ιστορικοί της οικονομίας πιστεύουν ότι κάθε ανθρώπινη κοινότητα οργανώνεται γύρω από τρεις πηγές εξουσίας, που είναι ο πλούτος, η εδαφική επέκταση, η γλώσσα και η εξ αυτής παραγόμενη φιλοσοφία. Από τις πηγές αυτές ξεπηδούν η θρησκευτική, η στρατιωτική και η εμπορευματική εξουσία, που διαμορφώνουν και τις κυρίαρχες τάξεις -θρησκευτική, πολιτική, οικονομική.

Από την ανάγκη για επέκταση των εξουσιών αυτών, υποστηρίζει ο μεγάλος Ελβετός ιστορικός της οικονομίας Πολ Μπάιροχ (1930-1999), προέκυψε και η παγκοσμιοποίησή τους. Αυτή η τελευταία, όμως, εντοπίζεται πριν χίλια και ένα χρόνια, κάποια στιγμή του Μεσαίωνα, όταν άρχιζε η τεχνική επανάσταση -που είναι και το πιο ζωτικό συστατικό της. Κατά τον Πολ Μπάιροχ, στις αρχές του 11ου αιώνα ο κόσμος ήταν γενικά φτωχός και οι συνθήκες ζωής πανάθλιες.

«Αυτοί που σήμερα κάνουν λόγο για την ομορφιά της τότε ποιμενικής ζωής, απλούστατα δεν γνωρίζουν απολύτως τίποτα από ιστορία», υποστηρίζει ο Νάθαν Ρόζενμπεργκ, κορυφαίος μελετητής της ιστορίας της τεχνολογίας στο πανεπιστήμιο Στάνφορντ. Αναφέρει ότι η παγκοσμιοποίηση αρχίζει τον 11ο αιώνα, όταν η Δύση και η Ανατολή διασυνδέουν τους εμπορικούς δρόμους τους. Κατά κύριο δε λόγο, την εποχή εκείνη η Κίνα της δυναστείας των Σανγκ είναι η μηχανή της παγκόσμιας ανάπτυξης. Την ίδια εποχή, η ινδική αυτοκρατορία των Κόλα επεκτείνεται στην Ινδονησία, ενώ η Βυζαντινή Αυτοκρατορία είναι κάτι σαν τις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής σήμερα. Έχει στραμμένο το βλέμμα της προς μία Ευρώπη που αφυπνίζεται και προς μία Ασία που ποτίζει τον κόσμο με τα εμπορεύματά της και τις τεχνικές της.

Ο κόσμος της εποχής εκείνης είναι πολυπολικός, με τη Μεσόγειο να παίζει αποφασιστικό ρόλο στην ανάπτυξη του εμπορίου και των συναλλαγών. Έλληνες, Φοίνικες και Εβραίοι κυριαρχούν σε όλα τα επίπεδα και αναπτύσσουν εμπορικά κυκλώματα μεταξύ όλων των αυτοκρατοριών της Ευρασίας. Περνώντας μέσα από όλες τις γραμμές, ακόμα και στη διάρκεια πολέμων, κυκλοφορούν ιδέες και εμπορεύματα από την Ιβηρική Χερσόνησο έως την Κίνα. Από θρησκευτικής πλευράς, στη Μεσόγειο το Ισλάμ παίζει σημαντικό ρόλο, με πρωτεύουσά του την Κόρντοβα στην Ισπανία, που ονομάζεται και «Μέκκα της Δύσης».

Ωστόσο, σε αυτόν τον 11ο αιώνα αρχίζουν και κάποιες σημαντικές ανατροπές, οι οποίες έμελλε να διαμορφώσουν για πολλούς αιώνες τη μορφή της παγκόσμιας οικονομίας και της ανθρωπότητας. Όπως υποστηρίζουν οι Ν. Ρόζενμπεργκ και Α.Ε. Μπίρτζελ, στη Δύση η επανάσταση της τεχνολογίας οδήγησε στην οργάνωση και στον πειραματισμό των νέων τεχνικών, πέρα από θρησκευτικούς και πολιτικούς πειραματισμούς, με αποτέλεσμα την καλύτερη οικονομική χρήση των αποτελεσμάτων τους.

«Ο πειραματισμός», γράφουν οι δύο συγγραφείς του βιβλίου Πώς Πλούτισε Η Δύση, «δεν περιλάμβανε, απλώς, την αφηρημένη δημιουργία ενός νέου προϊόντος, μιας νέας υπηρεσίας ή ενός νέου οργανωτικού μηχανισμού, αλλά, επίσης, τη δοκιμασία του προϊόντος ή της υπηρεσίας με τη χρήση τους σε ζωντανές επιχειρήσεις. Αυτός ο τύπος του πειραματισμού απαιτούσε έναν οικονομικό τομέα αυτόνομο από πολιτικές παρεμβολές.

Η πειραματική προσαρμογή στην ενυπάρχουσα ποικιλία, τόσο των ανθρώπινων αναγκών όσο και των διαθέσιμων για την ικανοποίησή τους πηγών, συνεπαγόταν την αυτοενίσχυση και αλληλεπίδρασή τους, επειδή ο πειραματισμός δημιούργησε τόσο πρόσθετες ανθρώπινες ανάγκες όσο και πρόσθετες πηγές, προκαλώντας ως εκ τούτου πρόσθετη διαφοροποίηση μέσα στο σύστημα για την ικανοποίησή τους. Αυτή η τυχαία αλληλουχία γέννησε μια τεράστια ποικιλία μεγεθών και τύπων, τόσο επιχειρήσεων όσο και αγορών. Αυτή η ποικιλία στις μορφές της οικονομικής ζωής, όπως εκείνη στα βιοσυστήματα, είναι χαρακτηριστικό γνώρισμα πετυχημένης προσαρμογής και πλήρους αξιοποίησης των διαθέσιμων πηγών και των πόρων που αυτές παράγουν».

Άρα, ο πειραματισμός, η ποικιλία και η αυτονομία στη σκέψη και την παραγωγή αποτελούν, κατά τον Π. Μπάιροχ, τα καίρια στοιχεία που σταδιακά διαφοροποιούν τη δυτική οικονομική δραστηριότητα από την αντίστοιχη ανατολική -και αυτό σε μια εποχή όπου η θρησκοληψία οδηγεί το Ισλάμ στον δρόμο της παρακμής και της ακινησίας. Από τη στιγμή που οι θρησκευτικοί ηγέτες του Ισλάμ απαγορεύουν τη μελέτη της ελληνικής σκέψης και διώχνουν από την αυτοκρατορία τους Χριστιανούς και Εβραίους, ο κόσμος αλλάζει ριζικά, με την Ευρώπη να γίνεται το κέντρο του.

Έτσι, σταδιακά, αρχίζουν στην Ευρώπη να αναδεικνύονται μεγάλες πόλεις-λιμάνια σε σημαντικά εμπορικά και οικονομικά κέντρα, παράλληλα δε η ανάπτυξη της επιστήμης επιτρέπει στις νέες τεχνικές να γίνονται και σημαντικοί συντελεστές παραγωγής. Επίσης, με αφετηρία τις μεγάλες πόλεις-λιμάνια, Ευρωπαίοι θαλασσοπόροι ανοίγονται στους ωκεανούς και αρχίζει έτσι η μεγάλη περιπέτεια της ανακάλυψης του κόσμου.

Αυτές οι ανακαλύψεις, όπως υποστηρίζει ο Ζακ Αταλί, επιτρέπουν να γίνουν «καρδιές» της οικονομίας μεγάλες πόλεις-λιμάνια, όπως η Αμβέρσα, η Μπριζ, το Άμστερνταμ, η Γένοβα και άλλες, με τα κέντρα της οικονομικής ισχύος να μετατοπίζονται από τη Μεσόγειο προς τον Ατλαντικό. Αυτές τις περιόδους, όπως έξοχα περιγράφει ο Ντέιβιντ Λάντες στο βιβλίο του Επανάσταση του Χρόνου, το «ρολόι ακριβείας» γίνεται αναπτυξιακό εργαλείο και θεωρείται ότι μεγάλη υπήρξε η συμβολή του στην ανάπτυξη του καπιταλισμού και της βιομηχανικής εποχής. Σε κάθε φάση της ανάπτυξης, το ρολόι οργανώνει τον χρόνο παραγωγής, επιβάλλει τον ρυθμό της εργασίας και είναι το μέσο επιβολής νέων πειθαρχιών.

Υπό αυτές τις συνθήκες, ο χρόνος γίνεται βασικός παραγωγικός συντελεστής και εντάσσεται βαθιά στη φιλοσοφία του επιχειρείν. Σύμφωνα με τους Ντ. Λάντες και Γιόζεφ Σουμπέτερ, αυτό το τελευταίο είναι και ο κύριος φορέας της βιομηχανικής ανάπτυξης.

Όμως, η βιομηχανική ανάπτυξη -που είναι και το επιστέγασμα της περιπέτειας του δυτικού ανθρώπου επί εννέα αιώνες- δημιουργεί και την ανάλογη κουλτούρα που διέπει τελικά τις κοινωνίες. Μία κουλτούρα που στηρίζεται στην κατά Γ. Σουμπέτερ «δημιουργική καταστροφή», ήτοι στην καινοτομία και την ανανέωση -δύο στοιχεία που, σε δεδομένες περιόδους, αποτελούν και στοιχεία κρίσεων του συστήματος της ελεύθερης οικονομίας. Ένα σύστημα εξάλλου που, όπως ισχυρίζονται οι Κέβιν Ρουρκ και Τζέφρεϊ Γουίλιαμσον, από τον 15ο αιώνα και μετά, με αφετηρία τις ανακαλύψεις του Χριστόφορου Κολόμβου, επιταχύνει την παγκοσμιοποίηση.

Όμως, οι ανακαλύψεις του Κολόμβου και του Βάσκο ντε Γκάμα είχαν και μιαν άλλη σημαντική επίπτωση στην ευρωπαϊκή οικονομία. Έφεραν στην οικονομική ζωή τα ορυχεία μετάλλων της Αμερικής, με αποτέλεσμα το κόστος του χρυσού και του ασημιού στην Ευρώπη να μειωθεί πάνω από 70%. Η εξέλιξη αυτή, κατά τους περισσότερους ιστορικούς, προκάλεσε πραγματική «επανάσταση των τιμών», η οποία άλλαξε δραματικά και το πρόσωπο της Ευρώπης. Τα άφθονα μέταλλα που εισέρρεαν από την Αμερική πολλαπλασίασαν τις τιμές επί 7 μέσα σε εκατό χρόνια, ενίσχυσαν το πνεύμα της περιπέτειας και της αναζήτησης, απέδειξαν όμως και τις ζημιές που μπορούσε να προκαλέσει ο πληθωρισμός.

Έτσι, από το έτος 1500, η ιστορία επιταχύνεται και παραδοσιακές καταστάσεις ανατρέπονται. Η Ευρώπη απογειώνεται οικονομικά, αφήνει πίσω την Κίνα και την Αφρική και έως το 1820 ο κατά κεφαλήν πλούτος πολλαπλασιάζεται επί 6. Στο μεταξύ, η πρόοδος στην επιστήμη δημιουργεί τις συνθήκες για βαθιές μεταβολές στην παραγωγή και την οργάνωση της εργασίας, οι οποίες, με τη σειρά τους, αρχίζουν να επηρεάζουν και την κοινωνική διαστρωμάτωση της γηραιάς ηπείρου. Ξεκινά έτσι στην Ευρώπη μία άλλη επανάσταση, αυτή της βιομηχανίας, η οποία σταδιακά σαρώνει στο διάβα της κάθε προηγούμενη οικονομική και κοινωνική οργάνωση.

Οι αστικές τάξεις στην Ευρώπη «βράζουν», ζητούν περισσότερες ελευθερίες, παράλληλα όμως αναπτύσσεται και ένας επικίνδυνος εθνικισμός που θα προκαλέσει τα επόμενα χρόνια τους πιο αιματηρούς πολέμους της ανθρώπινης ιστορίας.

Το 1776 ο Αδάμ Σμιθ δημοσιεύει το πρώτο βιβλίο αναφοράς στην οικονομία της αγοράς («Αναζήτηση για τα αίτια και τη φύση του πλούτου των εθνών»), ενώ η Αγγλία, που είναι θαλασσοκράτειρα, εγκαταλείπει την κυριαρχία της στη Βόρειο Αμερική, διατηρώντας όμως τα προνόμιά της στις εισαγωγές βάμβακος, που είναι η πρώτη ύλη της εκκολαπτόμενης βιομηχανίας της.

Επωφελούμενη δε από τις ανατροπές στη Γαλλία και αλλού στην ηπειρωτική Ευρώπη, η Αγγλία, μέσα στην εικοσαετία 1790-1810 κυριαρχεί στον κόσμο. Κυριαρχία που οφείλεται στην απίστευτη ικανότητα των Άγγλων να αξιοποιούν με τον καλύτερο τρόπο εφευρέσεις όπως η ατμομηχανή, οι αργαλειοί και άλλες μηχανές που αυξάνουν την παραγωγικότητα και δημιουργούν συνθήκες κεφαλαιακής συσσώρευσης.

Εξάλλου, η Γαλλική Επανάσταση, κλείνοντας στους Άγγλους την αγορά της ηπειρωτικής Ευρώπης, υποχρεώνει τους επιχειρηματίες να αναζητούν άλλες, εκτός Αγγλίας αγορές, με άμεση συνέπεια, όπως υποστηρίζει και ο Βρετανός οικονομολόγος Άνγκους Μάντισον, να ριχθούν οι βάσεις για την οικονομική παγκοσμιοποίηση. Κατά την άποψή του, ο 19ος αιώνας είναι αυτός της πραγματικής απογείωσης της Ευρώπης και των χωρών της ευρωπαϊκής μετανάστευσης (ΗΠΑ, Αυστραλία, Καναδάς).

Στο πλαίσιο αυτών των κοσμογονικών εξελίξεων, το 1825 είναι μία χρονιά-σταθμός. Για πρώτη φορά στην Ιστορία, στη Μεγάλη Βρετανία η βιομηχανική προστιθέμενη αξία μιας χώρας ξεπερνά την αντίστοιχη της γεωργίας της (η ανατροπή αυτή θα συμβεί το 1865 στην Πρωσία, το 1869 στις ΗΠΑ και το 1875 στη Γαλλία). Επίσης, ενώ στις αρχές του 19ου αιώνα η διατροφή αντιπροσώπευε το 90% των καταναλωτικών δαπανών των Βρετανών, το 1855 έχει πέσει στο 70% και το 1895 φθάνει στο 55%, με την ένδυση να αντιπροσωπεύει το 20% περίπου. Ας σημειωθεί ότι από το 1800 έως το 1855, το κόστος των αγγλικών βαμβακερών υφασμάτων έχει διαιρεθεί δια του 5, ενώ η παραγωγή πολλαπλασιάζεται επί 50.

Οι παραπάνω παραγωγικές ανατροπές προκαλούν και ισχυρούς κοινωνικούς σεισμούς, τους οποίους και περιγράφει ένας Γερμανός πρόσφυγας στο Λονδίνο, μετά την αποτυχία της επανάστασης του 1848, ο Κάρολος Μαρξ. Ο τελευταίος, ενώ περιγράφει με εντυπωσιακή διαύγεια τις δομές και λειτουργίες του βιομηχανικού παραγωγικού συστήματος, αγνοεί μία σημαντική παράμετρό του: αυτήν της επιτάχυνσης των μεταφορών και των ταξιδιών. Από το 1850, ο ατμός αντικαθιστά τα πανιά στις θαλάσσιες μεταφορές και ο τηλέγραφος επιταχύνει τις μεταφορές πληροφοριών, γεγονός που έχει τεράστια σημασία -διότι αμφότερα αυτά τα γεγονότα επιταχύνουν την παγκοσμιοποίηση και κάνουν τον γύρο του κόσμου ευχερέστερο για τους εμπόρους, τους στρατούς, αλλά και τους πρώτους τουρίστες.

Η αποκαλούμενη από τον Ζακ Αταλί εμπορευματική τάξη (ordre marchand) κυριαρχεί και στη Δύση προοδεύει ταυτόχρονα με τη δημοκρατία. Έτσι, αν τα αυταρχικά κράτη του 18ου και του 19ου αιώνα δημιούργησαν και ενίσχυσαν την αγορά, η τελευταία δημιούργησε και τελικά εδραίωσε τη δημοκρατία.
Στον αναδυόμενο κόσμο της εποχής, μια νέα πηγή ενέργειας, ένας νέος κινητήρας και ένα καινούργιο βιομηχανικό αντικείμενο, το αυτοκίνητο, αποτελούν μια ισχυρή μορφή εξουσίας, η οποία μεταφέρει την καρδιά της οικονομικής κυριαρχίας εκτός Ευρώπης, στην Αμερική. Αρχίζει έτσι μία νέα και συγκλονιστική φάση της παγκοσμιοποίησης, την οποία θα καταγράψουμε με δεύτερο, ξεχωριστό σημείωμά μας.