Ένας φύλακας της ζωής, με λευκό χιτώνα,υπόσχεται φως, μα στήνει σκοτεινή εικόνα.Στην πύλη της γνώσης, με λόγια γλυκά,κρατά το κλειδί, μα σε κλείνει στενά.Ποιος είναι αυτός, που με όρκο δεσμεύεται,μα τον δρόμο της αλήθειας συχνά ξεχνά;
Της Ράνιας Γάτου
Ποιήτριας, Δοκιμιογράφου Εικαστικού
Η ιατρική, μια επιστήμη που από την αρχαιότητα συνδέεται με τη φροντίδα, την ηθική και την προσφορά, έχει ως θεμέλιο τον Όρκο του Ιπποκράτη. Ωστόσο, η ίδια η φύση της ανθρώπινης αδυναμίας και της κατάχρησης εξουσίας δημιουργεί σκιές ακόμη και στις πιο φωτεινές περιοχές. Το άρθρο αυτό εξετάζει τη βαθύτερη διάσταση της ηθικής αποτυχίας στον ιατρικό χώρο και τα φιλοσοφικά ερωτήματα που εγείρονται, όταν η εμπιστοσύνη που συνδέεται με την ιατρική επιστήμη καταπατάται. Η σχέση μεταξύ ασθενή και γιατρού είναι μια από τις πιο ιερές σχέσεις στην ανθρώπινη κοινωνία. Ο ασθενής εκθέτει το πιο ευάλωτο κομμάτι του εαυτού του – το σώμα, την ψυχή, και τον φόβο του – στον γιατρό, με την ελπίδα για θεραπεία. Ο γιατρός, με τη σειρά του, οφείλει να λειτουργεί με ανιδιοτέλεια, σεβασμό και συμπονετική φροντίδα. Όμως, τι συμβαίνει όταν αυτός ο δεσμός εμπιστοσύνης παραβιάζεται; Στη φιλοσοφική σκέψη, η εμπιστοσύνη θεωρείται ως ένας βασικός πυλώνας της ηθικής κοινωνίας. Ο Σπινόζα, για παράδειγμα, επεσήμανε ότι η εμπιστοσύνη είναι η βάση της ανθρώπινης συνεργασίας και ότι η καταστροφή της διαρρηγνύει τον κοινωνικό ιστό. Η παραβίαση της εμπιστοσύνης στον ιατρικό χώρο δεν είναι απλώς μια ατομική πράξη ασέβειας, αλλά μια πράξη που θρυμματίζει την ίδια τη θεμέλια δομή της ιατρικής ως λειτουργίας. Η ιατρική είναι ένα επάγγελμα που παρέχει εξουσία στον γιατρό, όχι μόνο λόγω των γνώσεων και των δεξιοτήτων του, αλλά και λόγω της βαθιάς ψυχολογικής εξάρτησης του ασθενούς. Ο Φουκώ, στο έργο του για τη βιοπολιτική, αναλύει πώς η εξουσία λειτουργεί μέσα σε θεσμούς, ακόμη και σε αυτούς που θεωρούνται φιλανθρωπικοί. Η εξουσία του γιατρού μπορεί να γίνει εργαλείο φροντίδας ή εργαλείο καταπίεσης και εκμετάλλευσης.
Όταν ο γιατρός καταχράται τη θέση του, η πράξη αυτή υπερβαίνει την προσωπική ηθική αποτυχία. Γίνεται κοινωνικό φαινόμενο που αντικατοπτρίζει τις αδυναμίες των συστημάτων ελέγχου και των ηθικών αξιών που ενσταλάζονται στον ιατρικό χώρο. Σε αυτή την περίπτωση, η σιωπή του Όρκου του Ιπποκράτη είναι εκκωφαντική. Ποιος ευθύνεται όταν ο θεματοφύλακας της υγείας γίνεται ο φορέας του τραύματος; Η σεξουαλική κακοποίηση στον ιατρικό χώρο εγείρει θεμελιώδη ερωτήματα για την ανθρώπινη φύση και τα όρια της ηθικής. Ο Καντ, στη θεωρία του για την ηθική, υποστηρίζει ότι κάθε ανθρώπινη πράξη πρέπει να βασίζεται σε αρχές που μπορούν να γίνουν καθολικός νόμος. Η κατάχρηση εξουσίας από έναν γιατρό είναι μια προφανής παραβίαση αυτής της αρχής, καθώς θέτει τα προσωπικά συμφέροντα πάνω από την καθολική ηθική υποχρέωση.
Ταυτόχρονα, ο Νίτσε, με την έννοια της “θέλησης για δύναμη”, μας αναγκάζει να δούμε την άλλη πλευρά: την ανθρώπινη τάση για κυριαρχία, ακόμη και σε πλαίσια που υποτίθεται ότι υπηρετούν την ευημερία. Σε αυτό το πλαίσιο, η παραβίαση της ηθικής στον ιατρικό χώρο γίνεται μια τραγική υπενθύμιση της ανθρώπινης ατέλειας. Η καταπολέμηση της ηθικής παρακμής στον ιατρικό χώρο απαιτεί όχι μόνο την τιμωρία των παραβατών, αλλά και την ανασυγκρότηση του ίδιου του συστήματος που επιτρέπει αυτές τις πράξεις. Πρώτον, η εκπαίδευση των γιατρών πρέπει να δίνει έμφαση στη φιλοσοφία της ηθικής, ενισχύοντας τη συνείδηση της ευθύνης. Η πρακτική ηθική δεν πρέπει να είναι απλώς ένα θεωρητικό μάθημα, αλλά μια ζωντανή πραγματικότητα που διαπερνά την καθημερινή πρακτική. Δεύτερον, τα συστήματα ελέγχου και λογοδοσίας πρέπει να ενισχυθούν. Οι θεσμοί πρέπει να είναι αδιάβλητοι και να προσφέρουν ένα ασφαλές περιβάλλον για τα θύματα να μιλούν χωρίς φόβο αντιποίνων. Η κουλτούρα της σιωπής που επικρατεί συχνά στον ιατρικό χώρο πρέπει να αντικατασταθεί από μια κουλτούρα διαφάνειας και δικαιοσύνης.
Η αποκατάσταση της εμπιστοσύνης στον ιατρικό χώρο είναι ένας μακρύς και δύσκολος δρόμος. Όμως, η φιλοσοφική σκέψη μας δείχνει ότι ακόμη και μέσα από την πιο βαθιά κρίση μπορεί να προκύψει κάθαρση. Ο Όρκος του Ιπποκράτη δεν είναι απλώς μια τελετουργική δήλωση, αλλά ένα σύμβολο της δέσμευσης στην ανθρώπινη αξιοπρέπεια. Όταν σιωπά, οι σκιές είναι βαθιές, αλλά το φως της αλήθειας και της δικαιοσύνης μπορεί να τις διαλύσει. Η κοινωνία, οι θεσμοί και οι επαγγελματίες της ιατρικής έχουν όλοι ευθύνη να μην επιτρέπουν αυτές τις σκιές να επικρατήσουν. Η επανεξέταση της ηθικής στην ιατρική δεν είναι μόνο μια πράξη αυτοκριτικής, αλλά και μια πράξη ελπίδας για ένα καλύτερο μέλλον, όπου η φροντίδα και η εμπιστοσύνη θα είναι αδιαπραγμάτευτες αξίες. Η ιατρική, ως ύψιστη τέχνη θεραπείας και προσφοράς, οικοδομήθηκε πάνω στον ηθικό πυλώνα του Όρκου του Ιπποκράτη. Όταν όμως ο Όρκος αυτός σιωπά, η σκιά του παραβιασμένου καθήκοντος απλώνεται αμείλικτα. Η σιωπή αυτή δεν είναι απλώς απουσία λόγου· είναι ηχηρή παραφωνία ενάντια στη θεμελιώδη αρχή της ανθρώπινης φροντίδας: το “μη βλάπτειν.”Η σύγχρονη ιατρική αντιπαλεύει τις προκλήσεις της τεχνολογίας, της γραφειοκρατίας και της εμπορευματοποίησης. Ωστόσο, η πιο επικίνδυνη διάβρωση δεν προέρχεται από εξωτερικούς παράγοντες, αλλά από την εγκατάλειψη της ηθικής ευθύνης που ανατίθεται σε κάθε ιατρό. Όταν το συμφέρον, ο εγωισμός ή η αδιαφορία κυριαρχούν, τότε η ιατρική μετατρέπεται από θεσμός σωτηρίας σε μηχανισμό απάθειας.Η αποκάλυψη τέτοιων σκιών, όσο οδυνηρή κι αν είναι, αποτελεί ηθική επιταγή. Η ανάδειξη των αστοχιών δεν είναι πράξη κατηγορίας, αλλά προτροπή για επαναφορά στο αληθινό νόημα της ιατρικής: την ανιδιοτελή υπηρεσία προς τον άνθρωπο.Ο Όρκος του Ιπποκράτη δεν είναι ένα μνημείο του παρελθόντος· είναι ζωντανή πυξίδα για την πλεύση μας προς μια ιατρική με ανθρωπιά, σεβασμό και ακεραιότητα.Το μέλλον της ιατρικής εξαρτάται από την αναβίωση αυτής της ηθικής πυξίδας.Χωρίς αυτήν, η επιστήμη μένει σιωπηλή μπροστά στον ανθρώπινο πόνο· αλλά με αυτήν, η ιατρική μπορεί ξανά να γίνει το φως που οδηγεί από το σκοτάδι στη θεραπεία.
