Μιλάει ο Χριστόφορος Χαραλαμπάκης Καθηγητής Γλωσσολογίας στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών και Επιστημονικός Συντονιστής του Χρηστικού Λεξικού της Νεοελληνικής Γλώσσας της Ακαδημίας Αθηνών.
Συνέντευξη στον Αποστόλη Ζώη.
«Η ελληνική γλώσσα είναι η αρχαιότερη γλώσσα της Ευρώπης με λαμπρή ιστορική πορεία και αδιάκοπη προφορική παράδοση τεσσάρων χιλιάδων χρόνων. Και μόνο γι’ αυτόν τον λόγο συγκαταλέγεται στις κορυφαίες γλώσσες του κόσμου, αφού σ’ αυτή τη γλώσσα γράφτηκαν αριστουργήματα της παγκόσμιας λογοτεχνίας, όπως είναι τα ομηρικά έπη, και χάρη στην Ελληνική διαδόθηκε ο χριστιανισμός που άλλαξε τη ροή της ανθρωπότητας». Αυτά ανάμεσα σε άλλα τονίζει ο Χριστόφορος Χαραλαμπάκης Καθηγητής Γλωσσολογίας στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών και Επιστημονικός Συντονιστής του Χρηστικού Λεξικού της Νεοελληνικής Γλώσσας της Ακαδημίας Αθηνών.
To Χρηστικό Λεξικό, σύμφωνα με την Ακαδημία Αθηνών, στηρίζεται σε πολύχρονη πρωτογενή έρευνα. Παρουσιάζεται σε ένα συνεχές σώμα κειμένων τριών εκατομμυρίων λέξεων ο θησαυρός της νεοελληνικής γλώσσας στη σημερινή δυναμική της μορφή. Μπορείτε να αναφερθείτε πιο αναλυτικά σε όλα αυτά;
Τον Ιούνιο του 2003 η Ολομέλεια της Ακαδημίας Αθηνών, με Πρόεδρο τον καθηγητή Γρηγόριο Σκαλκέα και Γενικό Γραμματέα τον καθηγητή Νικόλαο Ματσανιώτη, μου ανέθεσε ομόφωνα τον επιστημονικό συντονισμό ενός Χρηστικού Λεξικού της Νεοελληνικής το οποίο θα παρουσίαζε την πραγματική μορφή της γλώσσας μας με βάση εκτενή σώματα κειμένων. Ύστερα από 11 χρόνια σκληρής δουλειάς με συνεργάτες νέους φιλολόγους ολοκληρώθηκε ένα γιγάντιο έργο το οποίο εκδόθηκε σε έναν ογκώδη τόμο 1819 σελίδων με 75.000 περίπου έγχρωμα λήμματα σε τρεις πυκνογραμμένες στήλες. Το Εθνικό Τυπογραφείο έφερε σε πέρας ένα δύσκολο έργο και έδειξε στην πράξη την υψηλή αισθητική που διακρίνει το εξειδικευμένο προσωπικό του. Από τους συνεργάτες μου μόλις οκτώ άντεξαν τη σκληρή δοκιμασία. Στο κρίσιμο τελικό στάδιο πρόσφεραν σπουδαίες υπηρεσίες η Σταυρούλα Ζαφείρη, η Αθηνά Ψαροπούλου, η Ελένη Διαμαντή, η Κατερίνα Δανέζη και ο Χαράλαμπος Δημόπουλος. Η σύνταξη του λεξικού ξεκίνησε από μηδενική βάση και έτσι αποφεύχθηκαν οι παθογένειες των άλλων λεξικών. Περιγράφεται η γλώσσα όπως ακριβώς μιλιέται και γράφεται σήμερα. Το πολύχρωμο μωσαϊκό της σύγχρονης γλώσσας μας το αποτυπώσαμε με περίπου τρία εκατομμύρια λέξεις-ψηφίδες.
Τι έχει καταγραφεί στο Χρηστικό Λεξικό, που δεν έχει καταγραφεί σε άλλο νεοελληνικό λεξικό;
Το Χρηστικό Λεξικό καταγράφει χωρίς προκαταλήψεις ένα μεγάλο μέρος της σημερινής γλώσσας, χωρίς να αποσιωπά ταπεινά επαγγέλματα (βλ. ποτηριέρης), λέξεις του ερωτικού λεξιλογίου που σοκάρουν ή λέξεις της νεανικής αργκό. Το κουτσούνι και το κουτσουνάκι είναι χαϊδευτική προσφώνηση, όπως το γλυκουλίνι και το σκατούλικο. Καταγράφτηκαν επιφωνήματα που χρησιμοποιούν συνήθως νέοι, όπως το άουτς, δηλωτικό κυρ. έντονου σωματικού πόνου ή αγανάκτησης:~! πόνεσα! και το ουπς που δηλώνει έκπληξη συνήθ. για αδέξια πράξη, μικρό ατύχημα ή λάθος: ~, μπερδεύτηκα. ~, ~, σόρι, δεν το ήθελα, από το αγγλ. oops, 1933, γαλλ. oups, 1988.
Μπορείτε να αναφερθείτε στις βασικές καινοτομίες του Λεξικού;
Δέκα είναι οι βασικές καινοτομίες του λεξικού. Μερικές απ’ αυτές είναι: 1. Καθιερώθηκε για πρώτη φορά η διπλή ορθογράφηση: δικλείδα & δικλίδα, Θεοφάνεια & Θεοφάνια. 2. Αναγράφεται για πρώτη, επίσης, φορά, η επιστημονική ονομασία ζώων και φυτών. 3. Τα επεξηγηματικά παραδείγματα είναι αυθεντικά και όχι κατασκευασμένα. 4. Γίνεται αναλυτική παρουσίαση των συνδυαστικών δυνατοτήτων των λέξεων: εκδήλωση: ανοιχτή, δημόσια, εναρκτήρια, ενημερωτική, εντυπωσιακή, εορταστική, ετήσια, μουσική (βλ. συναυλία, φεστιβάλ), πολιτι(στι)κή, τιμητική ~. Αθλητικές, αποκριάτικες, εκπαιδευτικές, επίσημες, εταιρικές, καλλιτεχνικές, κοινωνικές, λαϊκές, σχολικές εκδηλώσεις. 5. Καταγράφεται το υφολογικό επίπεδο των περισσότερων λέξεων. όχι, παίζουμε! (προφ.): για έκφραση ικανοποίησης: Μια χαρά τα κατάφερες· ~ ~! Πάλαι ποτέ (αρχαιοπρεπές): κάποτε στο παρελθόν. 6. Πραγμάτευση των στερεότυπων ή ιδιωματικών εκφράσεων και σταθερών λεξιλογικών συνάψεων σε νέα βάση στο τέλος κάθε λήμματος. Βλ. ορισμένα παραδείγματα από το λήμμα μάτι: δεν κλείνω μάτι (εμφατ.): δεν μπορώ να κοιμηθώ: Δεν έκλεισα ~ όλη (τη) νύχτα από τον βήχα/τη στεναχώρια., δεν τον/το πιάνει το μάτι σου: δεν αντιλαμβάνεσαι από την αρχή την πραγματική του αξία, τον χαρακτήρα, την κατάστασή του: Είναι ένα μικρό μαγαζάκι που δεν το ~ ~., ένα τρίτο μάτι: μια άλλη άποψη που θεωρείται συνήθ. αντικειμενική· (κυρ. γενικότ.) κάποιος άλλος: ~ ~ μπορεί να εντοπίσει στο κείμενο λάθη που ξέφυγαν., έπεσε στα μάτια (κάποιου) (μτφ.) 1. έπαψε να έχει την εκτίμησή του: Με την προκλητική του συμπεριφορά έπεσε ~ μας. Πβ. ξεπέφτω. ΑΝΤ. ανεβαίνει στην εκτίμηση/στα μάτια κάποιου 2. είδα, βρήκα τυχαία: Ψάχνοντας ~ ~ μου το βιβλίο αυτό. 7. Παράθεση της χρονολογίας εμφάνισης των αγγλικών και γαλλικών λέξεων, όπως και των στερεότυπων εκφράσεων. Ανοίγονται έτσι νέοι ορίζοντες σε θέματα Ιστορίας του πολιτισμού και των επιστημών. Π.χ., σουντόκου < αγγλ. sudoku, 2000, φούρνος μικροκυμάτων < αγγλ. microwave oven, 1965.
Η Ακαδημία με αυτό Χρηστικό Λεξικό σε τι αποβλέπει; Ποιος είναι ο στόχος και με ποιο τρόπο το πετυχαίνει;
Με το Λεξικό αυτό η Ακαδημία Αθηνών έδειξε την εκφραστική ζωντάνια, τον δυναμισμό και τον πλούτο της Νεοελληνικής. Ο επιστημονικός υπεύθυνος του έργου κ. Βασίλειος Χ. Πετράκος, Γενικός Γραμματέας της Ακαδημίας, τονίζει στον Πρόλογό του ότι το Λεξικό αυτό διαψεύδει όσους θρηνούν για τη φθορά της γλώσσας μας. Αν πέτυχε τους στόχους του αυτό το Λεξικό δεν θα το πω εγώ. Έχουμε, πάντως, ευοίωνα σημάδια από εκπαιδευτικούς της μάχιμης και μαχόμενης εκπαίδευσης που άρχισαν να το χρησιμοποιούν στη διδακτική πράξη. Και οι απόδημοι Έλληνες, που είναι οι πιο γνήσιοι Έλληνες, θα βρουν σ’ αυτό το λεξικό αυτό που χρειάζονται για να κρατήσουν ζωντανή μέσα τους τη γλωσσική φλόγα που αποτρέπει την αλλοτρίωση, καθώς γλώσσα και ταυτότητα, όπως γλώσσα και πολιτισμός, είναι αλληλένδετες έννοιες. Επιστήμονες και απλοί άνθρωποι εκφράζουν τον ενθουσιασμό τους. Οι λίγες κινδυνολογικές φωνές άρχισαν ήδη να σβήνουν. Μπαίνω στον πειρασμό να σας αναφέρω ενδεικτικά ότι ο Αρχιεπίσκοπος Αθηνών και Πάσης Ελλάδος κ.κ. Ιερώνυμος Β΄, Ιεράρχης ανοιχτών οριζόντων και λαμπρός επιστήμονας, έστειλε επιστολή στην Ακαδημία Αθηνών στην οποία πλέκει το εγκώμιο του Λεξικού. Θεωρεί ότι «αποτελεί σημαντική προσφορά στην Παιδεία, στο ακαδημαϊκό κοινό, στην επιστήμη. … Αναδεικνύει παράλληλα την πραγματική μορφή της σύγχρονης Νεοελληνικής, μιας γλώσσας ζωντανής με θαυμαστές εκφραστικές δυνατότητες και μας παραπέμπει στη Νεολληνική γλώσσα του μέλλοντος».
H νέα ελληνική γλώσσα αποτελεί προϊόν αδιάκοπης εξέλιξης 40 και πλέον αιώνων. Κατέχει, εκτιμάτε, ξεχωριστή θέση ανάμεσα στις 2.700 γλώσσες τού κόσμου; Ποια είναι η άποψή σας;
Η ελληνική γλώσσα είναι η αρχαιότερη γλώσσα της Ευρώπης με λαμπρή ιστορική πορεία και αδιάκοπη προφορική παράδοση τεσσάρων χιλιάδων χρόνων. Και μόνο γι’ αυτόν τον λόγο συγκαταλέγεται στις κορυφαίες γλώσσες του κόσμου, αφού σ’ αυτή τη γλώσσα γράφτηκαν αριστουργήματα της παγκόσμιας λογοτεχνίας, όπως είναι τα ομηρικά έπη, και χάρη στην Ελληνική διαδόθηκε ο χριστιανισμός που άλλαξε τη ροή της ανθρωπότητας. Αξίζει να διαβάσει κανείς τον πρόσφατο ογκώδη τόμο που επιμελήθηκε ο ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Charles Sturt της Αυστραλίας Γεώργιος Καναράκης, Η διαχρονική συμβολή της Ελληνικής σε άλλες γλώσσες, Αθήνα 1014: Εκδόσεις Παπαζήση, σελίδες 746, όπου τριάντα δύο επιστήμονες σε τριάντα τέσσερις μελέτες για 28 γλώσσες σε πέντε ηπείρους καταθέτουν τον καρπό του ερευνητικού τους μόχθου για την επίδραση της Ελληνικής σε άλλες γλώσσες και τη διαχρονική συμβολή της στη διαμόρφωση του επιστημονικού λεξιλογίου. Στο ετυμολογικό μέρος του Χρηστικού Λεξικού δείχνουμε την τεράστια επίδραση που άσκησε η Ελληνική στη διαμόρφωση του επιστημονικού λεξιλογίου. Βλ. το λήμμα αναιμία [< αρχ. ἀναιμία ‘έλλειψη αίματος’, αγγλ. an(a)emia, γαλλ. anémie, γερμ. Anämie]. Σύγκρ. ιταλικά-ισπανικά anemia. Η ίδια λέξη υπάρχει σε πολλές άλλες γλώσσες.
Οι νέοι σήμερα στην Ελλάδα, πάσχουν από λεξιπενία; Ενας μέσος Νεοέλληνας πόσες λέξεις γνωρίζει;
Όλοι ανεξαιρέτως οι μητρικοί ομιλητές έχουμε «λεξιπενία», αν λάβει κανείς υπόψη του ότι από τις 700.000 λέξεις της Νεοελληνικής ο μέσος Νεοέλληνας γνωρίζει μόλις είκοσι με τριάντα χιλιάδες λέξεις, άρα αγνοεί 670.000 λέξεις. Αξίζει να ανοίξει κανείς το Χρηστικό Λεξικό για να δει τι σημαίνουν οι λέξεις διάκλαση, ενδημία, θυρίστορ, κλινοστατισμός, ογκρατέν, ποτηροτρύπανο, ρούχλα, τρίμερ, χρωματίνη, για αναφέρω τυχαία μερικά παραδείγματα. Η λεξιπενία των νέων, όπως και η παρακμή της γλώσσας είναι στερεότυπα που δεν απαλείφονται εύκολα. Οι σημερινοί νέοι είναι κατά μέσο όρο γλωσσικά ασυγκρίτως καλύτεροι από τις παλαιότερες γενιές, εκτός του ότι έχουν αναπτύξει εξαιρετικές τεχνολογικές δεξιότητες που διευρύνουν εντυπωσιακά τον ορίζοντα της γνώσης.
Σας ευχαριστώ πολύ, κύριε Ζώη, για τις ωραίες ερωτήσεις που μου θέσατε οι οποίες δείχνουν τη γλωσσική σας καλλιέργεια και ευαισθησία, πράγμα απαραίτητο για κάθε δημοσιογράφο, αφού τα έντυπα και ηλεκτρονικά Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας ασκούν καθοριστική επίδραση στη διαμόρφωση της γλώσσας και στη δημιουργία ενσυνείδητων πολιτών που τόσο έχουμε ανάγκη.
Σύντομο Βιογραφικό Σημείωμα
Ο Χριστόφορος Χαραλαμπάκης είναι Καθηγητής της Γλωσσολογίας στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών. Γεννήθηκε στην Κρήτη το 1948. Είναι πτυχιούχος (1971) της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών. Συνέχισε μεταπτυχιακές σπουδές στα Πανεπιστήμια της Κολωνίας και της Χαϊδελβέργης. Τα δημοσιεύματά του ανέρχονται σε 365. Από τα βιβλία του αξίζει να αναφερθούν: Νεοελληνικός λόγος, Γλώσσα και εκπαίδευση, Γλωσσαλγήματα, Γλωσσική και λογοτεχνική κριτική, Κρητολογικά μελετήματα. Δίδαξε ως επισκέπτης καθηγητής στα Πανεπιστήμια Μünster της Γερμανίας, Κύπρου, Θράκης, Γρανάδας. Είναι ο επιστημονικός συντονιστής και κύριος συντάκτης του Χρηστικού Λεξικού της νεοελληνικής γλώσσας της Ακαδημίας Αθηνών. Έχει εκλεγεί ισόβιο μέλος του Ριζαρείου Ιδρύματος.
